Rebeka Čilović: Album za prognane, JU Ratkovićeve večeri poezije, Bijelo Polje 2017.
Zbirka pesama Album za prognane Rebeke Čilović konstruisana je po modelu svojevrsnog foto-albuma gde se jake poetske slike tragičnog udesa žene nižu od prapočetka do savremenog doba. Ovakvim stilskim postupkom pesnikinja predočava svoje društveno i literarno iskustvo kao temelj samosvojne poetike, ali i onaj deo (svog i tuđeg) života bez kojeg je teško spoznati sebe. S tim u vezi, zbirka je otvorena nekolikim pesmama koje sačinjavaju ciklus iako nisu ocrtane takvom formalnom granicom, tačnije onim pesmama koje pripadaju prvom delu zbirke naslovljenom Ime, ali su kategorisane istim tematsko-motivskim okvirom kao osnovom imena. Tako je Ime otvoreno inicijacijom u edenski vrt gde simbolika jabuke jeste polazna tačka za prvi korak ka prognanima koji je ujedno i prvi korak ka gubitku identiteta i ponovnom traganju za njim (u širem smislu), ali i početni krik zbog gubitka imena i podređenog marginalizovanog položaja žene u društvu (u užem smislu).
Ciklus nenaslovljenih pesama Ime koji predstavlja prvi deo Albuma za prognane jeste jedna istorija života bezimene, žene koja nema ime i koja je u okvirima društvenih shvatanja i kulturnih kretanja našeg podneblja podređena muškarcu (ocu, suprugu ili ljubavniku). Lirski subjekat ovih pesama jeste prognana žena koja ima nekoliko likova u korelaciji sa ulogama: nevesta, supruga, ljubavnica, majka i devojčica. Ona opšti sa muškim principom tragajući ili potvrđujući sebi da je davno, „hiljadama godina prije“, izgubila svoje ime. Ona je naša folklorna junakinja čiji su ekvivalenti Hasanaginica i Gojkovica ili pak neka treća žena iz naroda, možda neka Stana čije ime je u stvari metaforička karakterizacija svih žena – ona koja stoji, ona koja je statična, jer njenu dinamiku i cirkulum poništava društveni način shvatanja života i egzistencije, jer: „Bruka/ Počeše da se udaraju žene po koljenima/ Ode Stana gologlava“. Kontrastom gologlave i zabrađenih, pesnikinja Čilović pokazuje sukob dva sveta – kolektivnog ženskog ustaljenog glasa i ženske individue koja je po rođenju gologlava i kojoj gologlavost pripada, jer je simbol slobode. Ali metaforičkom inverzijom u paradoksu „ode Stana“ iznova je usmeren prst na imenovanje kao žigosanje i osnovu inicijacije u jedan svet određenog kulturnog potencijala. Čitalac zna da Stana odlazi, dok je vode, u svoju iznova sputanu slobodu. Odraz u ogledalima ove poezije odraz je destrukcije ka istorijskom licu žene – „Uzima živu sodu/ I pali lice“ – ka istorijskom shvatanju tela žene – „Uzima nož/ Zariva oštricu/ U međunožje“ – ka (ne)slobodi žene – „Opet želim da govorim o moru i muževima/ Zdravom rukom mi zatvaraš usta/ Ti želiš ženu bez minđuša“. Žena bez minđuša postaje žena sa pirsingom („Oko vatre vrištimo dok mi užarenom iglom bušiš nozdrve“), žena novog savremenog doba, ugao iz kojeg su ispisane ove pesme. To je ugao ženskog subjekta u različitim vrstama obreda i ritualnih opštenja od kada je sveta i veka, u onim inicijacijama u kojima je taj isti subjekat izgubio svoj identitet. Položaj shvatanja i spoznanja takvog nivoa stvarnosti koji nam je predočen u ovim pesmama, to uviđanje sopstvene unesrećnosti („Kupiću danas drvenog konjića/ I staviću ga na radni sto/ Pokraj slike (naizgled) srećne žene“) jeste kontekst ove poezije koji očitava pobunu i prelaz iz inicijacije u individuaciju kroz proces pisanja pesama. Smatrajući taj proces svojom ličnom slobodom, lirski subjekat ga se čvrsto drži okrećući leđa muškarcu koji traži da mu napiše pesmu: „To veče je htio da mi pokloni šumu/ Zauzvrat je tražio da mu napišem pesmu/ / Rekla sam da žurim“. Individualni čin spoznanja sopstva jungovski je upisan u ovu poeziju gotovo nenametljivo i bez raskidanja veza sa istorijom koje današnju ženu čine onim što jeste.
Mačke i žene su „slijepe putnice“ „od Istoka do Zapada“, a postajanje pesnikom i otkrivanje identiteta dug su proces duhovnih borbi: „Moja majka je nevoljno/ Pristala da rodi pjesnika/ / Noć prije/ Nego su bolovi nastali/ Sanjala je/ Devet suša i jednu kišu“. U ovoj poeziji otac ječi „Ti si zla djevojčica“, a ona poistovećujući se sa majkom „Reže žiletom kožu“ i „Dok opšti sa njim (sa muškarcem – prim. M. M.)/ Govori mu/ Tata“. Način oslobađanja magijskog kruga u kojem je zatečena jeste tok individualnog raskidanja veza sa unutrašnjim roditeljskim stegama i programiranjima – tok koji teče paralelno sa procesom skidanja marame sa glave. O tome peva Rebeka Čilović probranim rečima svojevrsnog magijskog realizma, folklornog izraza, ne zaobilazeći i ne čineći prostor modernim, jer prostor njenog subjekta jeste neomeđeni prostor stana od trideset i pet kvadrata, istorijska scena, scena kolektivnog nesvesnog i subjektivne podsvesti. To je prostor analogan sceni „iza spuštene zavjese“ gde glumicu progone „oči žene koju su živu zakopali“, jer „U didaskalijama je pisalo/ Kako treba da se sjeća“. Tragedija ženskog udesa, stoga što je Žena, prikazana je i u poslednjoj pesmi Imena, u narativnoj slici-alegoriji o onoj koju jedni zovu „teta“ dok je muž zove „ženo“, a ona pod udarcima konopca „do kasno u noć“ ponavlja ime. Jer ponavljajući ona se seća sebe i potvrđuje svoj identitet. Ovim je sugerisana i ideja prvog dela zbirke Album za prognane po kojoj poezija leči, a umetnost prenosi poruku kroz emociju upisujući je u svest i podsvest onoga koji čita sa jasnom intencijom angažovanja promene stvarnosti.
Drugi deo zbirke Treći zub kroz deset naslovljenih pesama nastavak je priče o prognanima, о kolektivnim udesima i položaju lirskog subjekta pred slikom tuđih stradanja. U svoj poetski diskurs ovog ciklusa, pesnikinja nas uvodi okidačem u prezentu „otvaram oči“ čime plasira slike sveta kroz svoj lični subjektivni doživljaj, ali i nudi drugu opciju, opciju objektivnosti (a samim tim i istine) kojima nas je kupila prvim ciklusom. Dakle, „Otvaram oči i vidim porušeni grad“, a percepciju stvarnosti nastavlja pitanjima „Zbog čega palim televizor“ i „Da li su i ostali gledali kako se tamo negdje ruše gradovi“. Tačnije, pesnikinja pita da li su i ostali gledali duhovnim očima, očima samilosti, empatijski, rušenje gradova na nekom dalekom istoku. Pesma „Porušeni gradovi“ korespondira sa pesmom „Sreća“ u kojoj nas pesnikinja metaforički vraća u noć pre buđenja i slike porušenih gradova, u noć u kojoj saznanje o „glinenim vojnicima“ traži molitvu za svitanje. Ovo njeno bdenje nad pesmama („Duga je noć/ Pisaćeš sigurno do ujutru“) jeste bdenje pesničkog nespokoja nad temama koje bi mogle promeniti svet i ugušiti teskobu i upaljeni fitilj bola kako ne bi došlo do eksplozije (unutrašnje ili spoljašnje). Otuda u ovim pesmama pesniku niče treći zub, a on odlazi šnajderu da mu zašije usta, jer ne može da podnese zubobolju; otuda i u ovim pesmama kajanje vodi do pucanja sebi u glavu zbog psa „Kojeg si (jutros) prijavio/ Žandarima“. Ovakvim slikovitim metaforičko-simboličnim poetskim rešenjima teme progona iz srušenih gradova, kafana i života, pesnikinja Čilović ostvaruje snažnu vezu drugog sa prvim delom zbirke krećući se putanjom marginalizovanog ka opštem čime svoju poeziju predočava čitaocu kao nesvakidašnji poduhvat kakvih je malo među poduhvatima pesnika najmlađe generacije kojoj ona pripada.
(Post)postmodernističke odlike Albuma za prognane prepoznajemo po obradi teme subkulture, tačnije marginalizovanih grupa ljudi u koje spadaju kako žene tako i svi oni koji su na ovaj ili onaj način prognani, ali i teme rata koji je danas postao gotovo pravilo. Tematsko-motivski okvir ove zbirke definisan je telom i delovima tela, što upućuje na sliku naše stvarnosti u kojoj svest o telu podrazumeva svest o sopstvenom identitetu. Otuda se emocionalni odnos prema telu kreće od samopovređivanja preko panerotizma do kulminativne tačke odvajanja mentalnog nivoa od tela i sagledavanja njegove forme kao rezultata dugih tradicionalnih društvenih stavova koji su ponavljanjem stvorili karakter žene i time odredili njenu sudbinu.
Način na koji je Rebeka Čilović ispisala svoje stihove i način na koji gradi svoje pesme, sažetošću poetskog izraza dostižući vrhunske domete poetike izabranih narativa, umnogome je postignut stilskom figurom simbolom koji ovde proizilazi iz frojdovsko-jungovskog učenja vešto ostavljajući čitaoca fasciniranim stilskim metodama koje arhetipove i simbole prevode na jezik savremene poezije čineći ih dostupnim i razumljivim običnim ljudima.
Zbirka pesama kojom se Rebeka Čilović predstavlja čitaocima bavi se temom identiteta marginalizovanih preispitujući osnovne postavke sveta, društvenih dogmi i učenja. Ovo je u svojoj biti angažovana poezija, jer je emotivna reakcija čitaoca neminovna, a samim tim i drugačiji pogled na svet. Nov pogled na svet koji će, nadamo se, izabrati svaki čitalac koji otvori i pogleda slike pesničkog albuma za prognane (žene) Rebeke Čilović.
