Postoji rašireno mišljenje da je Balkan počeo gubiti svoj identitet kada je počeo da se evropeizuje. Očigledno je da takav iskaz implicira različitost Balkana u odnosu na Evropu. No, daleko je zanimljivija činjenica da process “evropeizacije”, “pozapadnjavanja” ili “modernizacije” Balkana u XIX i XX vijeku podrazumijeva širenje racionalizma i sekularizaciju, intenziviranje trgovinskih aktivnosti i industrijalizaciju, stvaranje buržoazije i drugih novih grupa u ekonomskoj i socijalnoj sferi, i prije svega pobjedu birokratske nacionalne države. U tom smislu, Balkanci su postajali Evropljani tako što su se oslobađali posljednjih ostataka imperijalnog nasljeđa, koje se u to vrijeme smatralo anomalijom, i prihvatali i podražavali homogene evropske nacionalne države kao normu društvenog organizovanja. Može biti da događaji čiji smo svjedoci danas, a koji se pogrešno objašnjavaju nekakvom balkanskom suštinom, predstavljaju konačnu evropeizaciju Balkana. Ako se Balkan može izjednačiti, a ja mislim da može, sa svojim osmanskim nasljeđem, onda ti događaji predstavljaju poodmaklu fazu u nestajanju Balkana.
Orijent, čija se neopipljiva priroda tako razlikuje od konkretnosti Balkana, pružao je mogućnost bjekstva od civilizacije. Istok je, uopće uzev, za Zapad bio egzotično i imaginarno carstvo, zemlja legendi, bajki i čuda; on je bio oličenje njegovih žudnji i moguća alternativa prozaičnom i profanom svijetu Zapada. Orijent je postao Utopija, “on je predstavljao prošlost, budućnost i srednji vijek”. Divljenje romantičara prema Orijentu ogleda se u Byronovom Vitezu Haroldu, Đauru, Abidoskoj nevjesti, u Goetheovom Zapadno‑istočnom divanu, Chateaubriandovom Putovanju iz Pariza u Jerusalem, Hugoovim Pričama sa Istoka, Heineovom Romanceru i djelima Pierrea Lotija, Théofilea Gauthiera, Samuela Coleridgea, Thomasa Moorea itd. Orijent je raspaljivao maštu romantičara, ali je postao i utočište za liberale i nacionaliste koji su se gušili u sve većoj konzervativnosti i reakciji poslije napoleonskih ratova, kada je Orijent “postao simbol slobode i bogatstva”.
Ova posljednja komponenta, bogatstvo, i s njim nerazdvojno povezano pretjerivanje stvorili su od Orijenta raj za imućne romantične konzervativce koji su željeli pobjeći od stvarnosti. Engleska gospoda pronašla je tamo poželjne modele ponašanja i oblačenja i spremno ih je podražavala. “Običaj da muškarci puše povezivao se s Turskom, Perzijom i predjelima Sjeverne Afrike, gdje se duhan uživao u dokolici.” Benjamin Disraeli hvalio je način života po uzoru na “odmjerenost i hedonizam” turskih paša, koji bi mu omogućio luksuz da puši dok se odmara. “Potencijalni zapadni sultani povlačili su se u sobe za pušenje poslije večere da bi uživali u društvenoj slobodi muškog društva sličnoj onoj u arapskom svijetu. Oni su nosili kaftane i duge odore, neformalnu odjeću koja donekle odgovara zapadnjačkoj kućnoj haljini.”41 Taj Orijent iz mašte nije bio samo utočište od otuđenosti Zapada, koji se ubrzano industrijalizovao, već i metafora za zabranjeno. “Satkan od želja i mašte Zapada”, Istok je nudio raskošnu odjeću i još ekstravagantniju nagost. Orijent se eksplicitno dovodio u vezu sa ženskim, tako da se povremeno čak tvrdilo da orijentalni diskursi uključuju teoriju seksualnosti i senzualnosti prerušenu u teoriju asketizma.
Marija Todorova, “Imaginarni Balkan”, s engleskog prevele Dragana Starčević i Aleksandra Bajazetov, Buybook, 2023.
Knjigu možete nabaviti na: Buybook