Uvodna beleška kao pokušaj jedne biografske sinteze ili Od lica pravednika i maštara do hladne maske političara
Među brojnim preprekama i zamkama koje su dečaka Miroslava Krležu početkom prošlog veka mučile u Kraljevskoj velikoj donjogradskoj gimnaziji u Zagrebu, pored latinskog i starogrčkog, bile su stalne epizode podozrenja i nerazumevanja okoline. Mladi je Krleža pokazivao srčanost u odbrani svojih stavova, isto koliko je bio lukav da sebe ne izlaže u prvi plan već da intuitivno kopa po rovovima sopstva i okoline. Čini se da je pesimizam u pogledu na društvo oko sebe rano pripitomio u svoju stvaralačku luku, zadržavši ipak dozu zdravog humora i karikaturalnosti, onoga ironijskog otklona pred klimom nerazumevanja okoline pred kojom je izrastao sasvim neuobičajeni i dotada neviđeni pupoljak. Tamni tonovi njegovog stvaralaštva bili su u velikoj meri uslovljeni strepnjama tokom i nakon Prvog svetskog rata kada Krležu progone sene poginulih prijatelja. Šta je to rat? Kako objasniti pošast koja hara Evropom u kojoj ljudi ne pokazuju baš prevelike znake otpora jer oni su samo, kasnije će napisati u romanu Povratak Filipa Latinovicza, lutke koje sede po raznim civilizacijama kao po izlozima? Sumnja progoni mladog Krležu, on je iskusio ratne strahote, imao je neuspešan beg u Srbiju, na drugu obalu, koji se završio porazno – hapšenjem.
Sumorna slika stvarnosti koja okružuje mladog dečaka, dok čita Ničea, Šopenhauera i radosno treperi pred stihovima Vojislava Ilića, vodi u pesimistična promišljanja. Tome, dakako, valja pridodati Krležinu borbu sa strogim školskim pravilima, potom sa roditeljima koji nisu opravdavali baš svaki njegov anarhistički i izgrednički postupak, bili su uplašeni za svog sina jedinca koji je pokazivao sasvim osoben i srčan temperament. Na drugom kraju antitetičke vrteške (S. Lasić) nalaze se iluzije. Krleža sa oduševljenjem piše poeziju, kani se istu pokazati Matošu. Bilo je to negde polovinom 1911. godine. Tada je, veli Krleža u Davnim danima, iako željan da pokaže Matošu veliki broj stihova koje je napisao od toga odustao savladan tremom. Iluzija je bila pokolebana. Nešto kasnije, uz stihove Vojislava Ilića naš dečak otkriva filozofa Ničea koji ga strasno zaokuplja. On je pomogao mladom Krleži da svoj pesimizan živi i da ga opravda, on mu je, svedoči pisac, otvorio oči „da čitavom civilizacijom zapadnoevropskog svijeta vlada bolesna i izobličena snaga volje, koja djeluje po planu, da od čovjeka stvori nedonošče.“
Dnevničke beleške Davni dani apostrofiraju Krležina duševna stanja. Zapise piše od februara 1914. godine, kada još kao neiskusan i nezreo mladić promišljao svet oko sebe zagledan u literarne uzore. Dnevnike započinje fragmentarnim narativom legende Saloma čijom se pojavnošću jasno opredeljuje za antimitski koncept, za subverziju Wildeova esteticizma u okviru u okviru tema i motiva dekadencije (Suzana Marjanić, Glasovi davnih dana). Važno je, za period pre rata i prvih dnevničkih stranica, istaći da je reč o izuzetno opasnoj godini za mladog pisca; nakon bega iz Ludoviceuma u Mađarskoj, odlaska u Pariz i Skoplje, tamnovanja u zemunskom zatvoru, Krleža dolazi u Zagreb zapitan šta dalje. Stanko Lasić, s pravom, za taj period piše: „Tada je, u tom času, vjerojatno pukao definitivni rascjep između oca i sina; za oca, Krleža je bio dezerter, nitko i ništa, njegova živa sramota.“ Pitanje odnosa između oca i sina može nas odvesti ka dubljim slojevima Krležine porodične odbačenosti, što će, verovatno pod senkom autobiografskog, pojasniti kroz tematski blok o eksplozivnom odnosu na relaciji otac-sin u novelama Mlada misa Alojza Tičeka i Vražji otok.
Između dve vatre stoji zamišljen Krleža. Ako mi pravila postanu ishodišna tačka delovanja, ako podlegnem njihovom napisanom zakonu, onda je moja kreativnost ništavna i njen potencijal ne može/ne sme doći do izražaja. Ako, sa druge strane, postanem iluzionista i zaneseni maštar ko mi garantuje da ću biti kadar iluziju odigrati na našoj krhkoj kulturnoj i društvenoj sceni? Da li smem da se upuštam u taj rizik? Zna takođe Krleža vrlo dobro da je kritički osvrt na njegovo mladalačko delo dragocen pokušaj polemike i dijaloga u prilikama naše književnosti koja je u zaostatku sa svetom dobrih pedeset godina (Esej o Kranjčeviću). On sam u Osječkom predavanju iz 1928. godine dovodi u pitanje svoje dramsko delo, otvara samoinicijativno polemiku, razotkriva se autobiografski. O tome, krležologinja Suzana Marjanić u knjizi Glasovi davnih dana: transgresije svjetova u Krležinim zapisima 1914-1921/22. piše: „Autobiografsko raz/otkrivanje shvaća kao mentalni striptiz (duše), ogoljivanje vlastite dubine, seizmografiju, katamorfiju svijesti“. Svaki dublji pogled na Krležinu stvaralačku poetiku završava u ambivalentnoj nedoslednosti, između principa racionalne preokupacije i radikalne mistifikacije kao stvaralačkih polova tekstualnog određenja koji piščevo delo u isto vreme razjedinjuju i sistemski konceptualizuju. Teorija tekstualnosti kod Krleže sastoji se od mnoštva znakova i modela predstavljanja kroz čije se prakse pružaju raznorodne društveno istorijske konstrukcije, u kojima individualitet predstavlja kamen temeljac za “razoružavanje” kolektiviteta i dvojnosti označenih u tekstu. Teorija teksta svoj analitički aparat zasniva na dva plana i to kroz polove radikalne mistifikacije i racionalne preokupacije.
Radikalna mistifikacija predstavlja polazište evazivnosti i “kipuće” dramatike, njena potentnost izlazi iz nagoveštaja duboke suzdržanosti tematizovanih dramskih likova i njihovih podvojenih “suparnika” koji situaciji radikalnosti pridodaju pečat mistifikacije. Racionalna preokupacija tiče se prisutnosti društveno političkog odjeka u svim Krležinim književnim delima. O ovima dvema Krležinim odlikama teksta biće više reči u narednim poglavljima ovog zapisa.
Šta dečak Krleža sanjari tokom 1918. godine? Rat je na izmaku, već postaje poznat agramerskoj čaršiji, iluzije donekle prevladavaju nametnuta pravila, ali pesimizam ostaje prisutan. Dnevnički zapis na dan 3. II 1918. započinje sledećim rečima: „Mi smo na dnu balkanskog bezdna“. Isti zapis završava dosta pesimistički: „Dan tužan. Siv. Moglo bi se reći: beznadno i sivo sve. Kao što samo može da bude sivo februarsko jutro. Tako sivo“. Šta je mladog Miroslava Krležu nateralo na takav pesimizam? Ponajmanje je to činjenica da je iste godine prestao biti činovnikom u Zagrebu i što će, kako piše Stanko Lasić u Kronologiji, nakon toga pune trideset i dve godine živeti samo od svoga pera, sve do trenutka kada postaje direktorom Jugoslovenskog leksikografskog zavoda. Razloge treba tražiti na sasvim drugoj strani bipolarne vrteške. Iste godine počinje njegov ideološki sukob, iluzije slabe, on srčano brani Lenjina i izaziva skandal u čuvenoj novembarskoj noći, agitujući protiv Slavka Kvaternika. Zapravo deluje sa pozicije angažovanog umetnika ističući da je njegov zadatak da fiksira problem „na velikoj skali između kaosa i harmonije“. Sledio je stanovište intelektualne odgovornosti još od najranijih javnih istupa. Predragu Matvejeviću naglašava: „Nije pitanje da li se neki pjesnik posvetio političkoj akciji ili ne, nego kako on tu političku aktivnost obrađuje literarno.“
Otuda pesimizam našega dečaka Krleže i stalni pokušaj fiksiranja problema u sredini prepunoj neshvatanja. Znakovito piše – misleći na Krležu – o problemu velikih idealista u malim sredinama pisac Bora Ćosić u knjizi Zagrebačka analiza. „Biti pisac u malom gradu, sastavljati knjige na jeziku naroda koji prema popisu iz 1982. ima jedva nešto preko četiri miliona živih osoba, biti u Evropi a od evropskih relacija imati samo posve neistražene (iako bogate) istorijske motive, živeti u intelektualnoj mišijoj rupi bez prave misaone i duhovne sabraće, a biti pametan, mudar, vidovit i pronicljiv za tok životnih činjenica pored sebe, imati neobičnu sposobnost opisivanja svega što je pred tobom… biti nezadovoljan sobom (što se dozvoljava) ali i svim oko sebe (što se ne može tolerisati), pa kamo može voditi takav razvoj do u duševni nesklad, sumnje, rezignaciju i očaj.’’ Šta je za našeg dečaka Krležu duševni nesklad? Da li ga možemo vezati uz ambivalentan odnos nevine iskrenosti detinjstva i grmljavine topova i ratnih truba kojima svedoči mladi kadet?
Kada se Krleža u zapisima vraća svojim promišljanjima o nevinom detinjstvu?
Nakon skoro četrdeset godina naš je pisac ponovo u ratnom vihoru. Sumorni dani ustaških zločina Krležu guše, umiru brojni njegovi prijatelji, vesti o smrti kruže svakodnevno. Koliko se samo rastužio na vest iz Beograda da se njegov prijatelj Petar Dobrović ugušio u liftu. Krležu zovu u partizane, on odbija, plaši se ustaške vlasti, boluje, ima dvojbe kako postupiti, strahuje za život supruge Bele koja igra u pozorištu. Više puta budi se noću sa pitanjem koliko je još ostalo do kraja, do neizbežne smrti koja mu preti sa svih strana. Ustaše su mu za vratom, progone ga i žele pridobiti na svoju strani, među partizanima ima puno neprijatelja. Biografu i prijatelju Enesu Čengiću potencirao je neprijateljstvo sa Milovanom Đilasom i dodao da bi samo “idiot mogao poslije Književnih sveski, koje je partija pokrenula i tiskala na nekoliko stotina stranica protiv njega, otići pred Đilasovu puščanu cijev’’.
U totalitarnom društvu prevladao je strah pred potencijalnom istorijskom greškom, pred vojnicima koji ne praštaju greške, pred besmislicama rata o kojima je pisao već trideset godina. Da li to znači da je razočaranje zbog izneverenih ideala bila kap koja je prelila čašu i pisca dovela u poziciju osamljenog posmatrača? Da li je šutnja intelektualca opravdana i dopustiva? Treba dodati i činjenicu da je Krleža bio umoran napetim sukobom na književnoj levici, da je bio bolestan i iscrpljen i da je, što se može uzeti kao još jedna opcija, pre izabrao samoću nego odlazak u partizane. Stanko Lasić podseća: “Cijelo vrijeme rata Krležin je telefon ostao zabilježen u telefonskoj knjizi (na Belino ime), ali u četiri godine nije mu nitko telefonirao. Ni od koga nije primio nijedno pismo. Osjećao se bolesnim i ostarjelim, nesposobnim za partizanski napor”. U tim danima groze i sramote Krležu zaokuplja detinjstvo. U knjizi Djetinjstvo u Agramu razmatra pojam detinjstva kroz napeti odnos igre i dosade. Šta je dečija igra ako nije borba protiv dosade društvenog života? Dečija igra je bezazlena, nevina, ali sklona imitaciji. Krleža piše: ,,Djeca krivotvore novac, igraju se lutrije, služe svetu misu i imitiraju oblike društvenog i životinjskog života”. Gde je tu naš dečak, iluzionista i moralista, političar i umetnik. U snovima, u rascepu između gorkih pravila mišljenja i primamljive iluzije pesnika. Na putu gde je sve tako monotono kao monotonija sive ravnice, gde odzvanjaju zvukovi jednolično kao pjesme točkova, gde se nazire pas koji laje i sumrak koji postaje sve sivlji, sve mračniji.
Krvave zastave vlasti
Nakon razdoblja ignorisanja, marginalizacije i svakovrsne relativizacije književnog dela Miroslava Krleže zadnjih se godina, uporedo sa sve težim društvenim izazovima tranzicije i socijalnog raslojavanja u društvima nastalim na razvalinama Jugoslavije, javljaju nove recepcije lika i dela velikog klasika jugoslovenske književnosti. Srbijanska, ali i kulturna javnost nekada jugoslovenskog prostora, ponovo se bavi ulogom koju je Krleža imao u poratnoj Jugoslaviji kao pisac koji je nesumljivo u velikom delu uticao na klimu društvenog i političkog životu. Rečju, sve se ove recepcije danas čitaju iz Krležine književne ostavštine prepune jezika krvavog cinizma čijim je glasom, u literarnom smislu, demaskirao nacionalne zastave ovdašnjih prostora. Tako se u vrlo kratkom razdoblju, u još uvek hladnim odnosima među državama nastalim raspadom Jugoslavije, dogodila intelektualna ličnost čija ostavština ujedinjuje razjedinjene zajednice i pokazuje koliko još puno toga imamo reći pred ispitom istorije prepune taloga i blata.
Krležin stvaralački rad, obeležen stalnim opiranjem političkim parolama i glupom mutljagu u glavama ljudskim, svoj dekonstruktivni aparat gradi iz narativnog diskursa gusto obeleženog pojmovima, metaforama i relacijama na kulturno i političko polje, na kulturno istorijski trenutak koji Krležu, kao pisca, obeležava i trajno zaokuplja. Stoga, današnji čitalac Krležinog književnog opusa neupitno mora biti dovoljno obazriv i u isto vreme bar u kratkim crticama upoznat s nekim istorijskim znacima vremena koji daju kordinate njegovom delu i njegovoj društvenoj pronicljivosti u markiranju istorijskih zabluda i suludo neuračunljivih ispada u istoriji naroda.
Ne treba prenebregnuti činjenicu da je Krleža ubrzo posle smrti svrstan u ideološke pisce i da je širim čitalačkim krugovima ostao gotovo zaboravljen, dok su novonastale društvene prilike u kojima razotkrivamo puno od Krležinog dela dale mladim generacijama šansu da sami kreiraju vlastiti dojam o Krležinom stvaralaštvu i iznova ,,zagrebu po ladicama‟ starih Krležinih spisa. To se ujedno može proglasiti i ključnim trenutkom u novijoj krležologiji jer se po prvi put izlazi iz dvojnog okvira dosadašnje Krležine recepcije, čija su krajnje isključiva razmatranja najviše naštetila samome piscu ponajviše radi toga jer su argumenti kritičara odlazili u dve krajnosti. Prva se tiče otvorene negacije Krležinog književnog dela tragom teze Radovana Ivšića da je ,,Krleža najveća katastrofa koja nam se mogla dogoditi‟, dok se druga odnosi na nekritičko precenjivanje Krležine ostavštine i samim time kroz njen se diskurs depotencira čitalačka spremnost za kritičko istraživanje i preispitivanje stvaralaštva samog pisca.
Iako se u teorijskim razmatranjima često predstavlja kao brižljivi i suviše brbljivi moralizator koji i sam često ne poštuje ono za šta se zalaže – ponajviše jer se usudio postati blizak Titu i partiji – prenebregava se činjenica da je njegova književna estetika bila u funkciji etičkog odnosa prema svetu. Drugim rečima, svaki politički angažman bio je tek hladna maska ukrašena tamnim bojama, tek privid pred dubokom željom da se sitnim, malograđanskim zajednicama ukaže na činjenicu da se njihova sredina sastoji od ,,perverzne smjese ljudskog mesa i krvi, gdje umiju plivati ribe od sasvim posebne tjelesne i živčane građe‟. Krleža, dakle, sve istorijske ili društvene zablude analizira kao deo šire slike zaslepljenosti ili stoletne manipulacije evropskog čoveka, ne zalazeći u patetiku ili neumesno naricanje nad sudbinom balkanskih krčmi i njihovih mitomanskih ideja. Na taj način Krležino delo postaje crvena nit jednog istorijskog trenutka obeleženog ratom i naletom nazadnih ideologija jer se u svakom takvom vremenu – između dva svetska rata i više političkih režima – on ističe svojim stavom, nekada pada u zabludu, ali nikada ne napušta svoj cinizam prema nepismenim i arogantnim ,,zastavama vlasti‟. To obeležje Krležinog stvaralaštva doprinosi njegovoj želji da kroz igru ironije i dijalošku destabilizaciju (Boris Škvorc) u svojim delima čitaoca usmeri ka širem društvenom kontekstu, čitanju i interpretaciji u ključu istorijskih marginalija i balkanskog načela tradicionalnog koje često postaje tek privid i maska za tiraniju i nasilje nad drugim i drugačijim.
Krležolog Stanko Lasić na jednom mestu u svojoj opsežnoj krležološkoj biblioteci kaže da je Krleža ,,od svih oduvijek bio najbliži konceptu čovjeka kao slobode” definišući njegovo delo zgodnom sintagmom hiperbolična antitetička vrteška. Doista, dramatična ambivalentnost postoji i uočavamo je kroz pukotine u sintezi umetnosti i revolucije jer je, smatra Lasić, Krleža odabrao realistički arhetip umjesto pragmatičkog, esencijalističkog i egzistencijalističkog koristeći metodne identifikacije kroz čije je okvire tematski problem postavljao u polje podvojenosti i korozibilnosti iz čijeg se kolopleta naknadno mogu izvoditi intertekstualne komponente. Krleža je pisac trenutka i odnosa koji iz njega proizlazi u moralnom smislu, odnosno znakovitog opredeljenja za manje zlo koje nastaje iz duboke potresenosti vlastitim gledištima i odnosom prema referentnoj karti izgrađenoj u ličnoj kolekciji iskustva rata i politički nestabilnog trenutka.
Svaka recentna istraživačka delatnost na temu Krležinog dela i njegovog značaja za društvene prilike ovdašnjih prostora u tesnoj je vezi sa četiri čvorišta koja proizlaze iz piščevog bavljenja političkim i narodnim svetinjama. Baveći se Krležom došao sam do četiri čvorišta njegove estetičke i etičke ravni u društvenom delovanju čije izvorište treba tražiti u hronološkim obrascima i događajnostima uslovljenim istorijskom faktografijom.
Četiri čvorišta moderne krležologije
Prvo čvorište je razdoblje rane književne delatnosti i polemičkih tonova (1915-1928) kada se Krleža opredeljuje za poziciju između revolucije i umjetnosti. U tom razdoblju pokazuje jaku zainteresovanost za rušenje književnih tabua, piše nekoliko tekstova u kojima implicitno zahteva promenu smera u književnim prilikama, poput Hrvatske književne laži štampane u Plamenu 1918. godine, u kojoj ističe da se mora definitivno prozreti laž nacionalnog heroizma čije tragove vidi u hrvatskoj književnoj tradiciji. Na sličnom tragu piše i niz svojih novela i zapisa gde zauzima kritičan stav prema sumornom poratnom svetu kroz čiji okvir potencira sve anomalije tadašnjeg društva – od bespogovornog književnog heroizma do prividne zanesenosti intelektualaca idealima neistraženih predela. Sve spomenute teme nalazimo u Krležinim ranim novelama Hodorlahomor Veliki, Veliki meštar sviju hulja, Smrt bludnice Marije. Znakovita je i pojava novele Hrvatska rapsodija kojom Krleža otvara svoju preokupaciju pojedincem u ratnom okruženju. Radnja novele događa se u vozu, maja 1917. godine. Krleža likove slika pojednostavljeno, bez jačih psiholoških implikacija, a čitav svoj pripovedački ton podređuje mračnim slikama u kojima ,,cijeli vagon hriplje, svija se u bolovima, baca krv. Umire‟. Novela je izazvala brojne suprostavljene reakcije tadašnje kritike. Dok u Srpskom književnom glasniku Milan Bogdanović Krležu vidi kao ,,jednu od najsnažnijih pojava u mladoj hrvatskoj književnosti” čiji su likovi ,,zadahnuti jednim rijetko toplim životnim dahom‟ kritičar Književnog juga J.A. Glonar piše doslovce: ,,Njegova rapsodija je bolji materijal za psihopatologiju, nego za književnoga kritičara.‟
Još jedna bitna odlika ranog perioda Krležinog opredeljenja za sintezu umetnosti i revolucije jeste izrazita polemičnost. Krleža nastupa polemički – još od gimnazijskih dana i vojnog školovanja razvija se uz na čelo ponosne pobune – kako u svojim književnim i dramskim tekstovima tako i javno. Na taj način dokazuje svoju zainteresovanost za dijalog o najznačajnijim kulturnim i političkim prilikama tadašnjeg slovenskog prostora, posebno naglašavajući problematičnost pitanja jugoslovenske ideje. Na tome tragu nastupa i jedne novembarske noći 1918.godine kada prisustvuje proslavi dolaska srpskih vojnika u Zagreb[1]. ,,Lapidarno mi je pred očima bilo ovo: Junker Hohenzollern silaze s pozornice, a ovdje ovi provincijalni glupani rehabilitiraju nekakvu graničarsku dripčinu, kelnera i cuheltera posljednje sorte. Zašto? Zato, da bi policijski mogli nametnuti Karađorđeviće! I sve se zbiva u ime hrvatstva! Uzeo sam riječ u ime bezbrojnih mrtvaca ovoga pokolja, koje su poklali ovi isti Kvaternici. Dok je nekoliko stotina tisuća našeg hrvatskog svijeta krepavalo u blatu i u snijegu, ta su se gospoda Kvaternici gostila po ovakvim istim carskim menzama, u kakvima se goste i večeras‟, pisao je kasnije Krleža. Ove dve odlike ranog stvaralaštva, književna radikalizacija i polemičnost, uticale su na celokupno Krležino delo i dale temelje njegovoj dekonstruktivnoj delatnosti u kasnijoj književnoj praksi koja je, pod njegovim uticajem, postala polje diverziteta obeleženo tonovima političkog karaktera.
Drugo čvorište Krležine sveukupne poetike (1928-1940) tiče se razdoblja od početka dvadesetih godina i njegove uloge u sukobu na književnoj levici. Prve aktivnosti koje ga usmeravaju ka levičarskim krugovima ostvaruje početkom dvadesetih tako što se 1921. zauzima za Aliju Alijagića, atentatora na tadašnjeg ministra unutarnjih poslova i pokretača Obznane Milorada Draškovića, koji je kasnije osuđen na smrt. U isto vreme Krleža se interesuje za prilike u Rusiji i Lenjinovu ličnost, za Borbu piše tekst Glad u Rusiji i radnička pomoćna akcija gde se zalaže za hitnu pomoć Rusiji i njenom stanovništvu. Lenjina vidi kao simbola mira koji je 1917. doveo do toga, kako piše u putopisu Izletu Rusiju, da su ,,ljudi ustali iz groba i opkopa, prerezali bodljikave žice i rukovali se, poljubili se i zaplakali kao braća‟. Krleža anticipira tezu da je za oporavak društva potrebna lenjinovska revolucija predviđajući da samo ona može spasiti tadašnju Evropa koja se industrijalizirala i povukla pred umetnošću u korist robe. Sva ova stajališta pokazuju duboku prodornost i zanesenost kojima nastupa mladi Krleža, njegovu nadu da će iz rovova rata i močvara krvi izniknuti neko pravednije, mirnije društvo socijalne jednakosti, ali i mladalačku zabludu lakovernosti u revolucionarni spas budući da se pokazalo da lenjinovska vlast ne podrazumeva puno više od terora bez koga se, kako je to tvrdio Lenjin, ne bismo mogli održati niti puna dva meseca. Već tih godina pokazuje svoju principijelnost – kao levičar nastupa protiv svakog oblika desnog militarizma i zloupotrebe naroda, dok se kao odgovorni intelektualac društvenog nerva ne prepušta olako niti levim idejama kritikujući umetnost koja izdaje socijalne vrijednosti i tako se pretvara u svoju suštu suprotnost.
Sredinom dvadesetih godina izrazito je zainteresovan za prilike u Sovjetskom savezu koji posećuje 1925. godine, a nakon toga svoje zapise sa putovanja objavljuje u knjizi Izlet u Rusiju. Reč o putopisnoj prozi gdje Krleža sa zanimanjem izveštava iz Sovjetskog saveza prilazeći mu s dozom neidentifikacije, odnosno, kritičke skepse. Iako je Izlet u Rusiju zapravo afirmacija Krležinog stava o sovjetskom političkom modelu kojemu je naklonjen, on se uvek iznova preispituje, odnosno, na više mesta tvrdi da ne podilazi Rusiji kao idealnom političkom uređenju već se kao što to čini na početku knjige, bez dvojbe ruga svakoj vrsti stereotipnog i frazeološkog izlaganja.
Zbog svojih stavova nije bio omiljen u avangardnim umetničkim krugovima. Jedan od primera jeste vrlo kritičan odnos koji je avangardna skupina Zenit imala prema Krleži. Kada je 1922. godine praizvedena Krležina Golgota u režiji Branka Gavelle, i to kao prva Krležina drama izvedena na pozornici zagrebačkog HNK nakon godina odbijanja njegovih drama kao neuprizorivih dela[2], časopis Zenit objavljuje tekst Domaća zadaća gde se Krleži zamera nedoslednost i netalentovanost. U komentaru, između ostalog, stoji: ,,Negativnost Golgote? – Papir, laž, fraza, deklamacija, simbolika, nepismenost, neznanje što je realistička a što simbolička drama, nesposobnost zahvata, malovaroška tendencija, nadrifilozofija: neumjetnički prazni feljtonizam.” Iako Golgota tematizira radnički pokret i njegove političke konotacije kroz potentnu upotrebu simboličkih i biblijskih motiva što, uzgred rečeno, Krležu svrstava u prvog kreatora političkog i društveno angažiranog teatra na našim prostorima, Zenit piše da se Krleža ovom tematikom odredio protiv radništva i da je Golgota pljuvačka proletarijatu u lice.
Pravi sukob na levici, kada Krleža ulazi u vrlo oštre polemike s brojnim protivnicima počinje pred kraj dvadesetih godina prošlog veka. Stanko Lasić u knjizi Sukob na književnoj ljevici piše da sukob počinje etapom socijalne literature, 1928. godine, kada se formira jezgra nadrealističkog pokreta i kada se Krleža pita: Kako sačuvati čistom svoju dosadašnju viziju umjetnosti (i revolucije) i biti u konkretnoj praksi, u izravnom zadatku vremena? Izrazitu ambivalentnost, skepsu i kritičnost prema građanstvu – iako je napisao neke od velikih dela gde afirmira građanstvo stvorivši i na tom polju ambivalentan odnos prema levici – i vlasti kao takvoj, a u želji da odgovori zadatku vlastitog poimanja stvarnosti kao skladne vizije revolucije i evolucije, Krleža potencira u čuvenom eseju Nekoliko riječi o malograđanskom historizmu hrvatstva uopće, objavljenom u Književnoj republici 1926. godine, gde markira zablude i principe hrvatskog naroda u kome prevladava jalovo rodoljublje. Krleža piše: ,,Sve bi bilo vrlo mutno i nejasno s tom ljubavi i s tim hrvatstvom, kada bi pojam naroda bio doista jedan viši, duhovni, idejno jedinstveni i nerazdjeljivi pojam. Ali jedno je hrvatski mrtvac, a drugo hrvatska pogrebna poslovnica, jedno hrvatski grof, a drugo hrvatski kmet, jedno je radnik, a drugo poslodavac, a isto tako je jedno ljubiti, žaliti i naricati, a drugo je biti ranjav i bolestan. Jedno je fantazija u kakvoj-takvoj, ali ipak toploj i naloženoj sobi, možda čak vlaškouličkoj krčmi, a drugo je biti pregaženo stanje na otvorenoj pruzi svjetskih događaja.‟
Nekoliko godina pošto je definitivno raskrstio s hrvatskom književnom laži, s levicom koja govori unisonim glasom, s medijima koji su optuživali tadašnjeg upravnika zagrebačkog HNK Julija Benešić za rasipništvo čemu se Krleža oštro usprotivio[3], s političkom garniturom oko Stjepana Radića s kojim vodi polemiku zbog njegovog prilaska kraljevskoj vladi i kratkim danima u zatvoru za vreme šestojanuarske diktature[4], u Zagrebu dolazi u prilično nezavidan položaj i odlazi u Beograd, gde je već dobio više javnih pohvala za svoj književni rad. Kao primer valja navesti tekst Krležini Glembajevi[5], objavljen 1929. godine u beogradskoj Politici, gde se analizira drama uz konstataciju da Krležino delo obuhvata čitave komplekse društvenog i duševnog života i da se može nazvati pristrasna umjetnička objektivnost. Milan Bogdanović u Srpskom književnom glasniku, iste godine, piše o Glembajevima kao o drami u kojoj je mračna psihološka stvarnost dana u samoj svojoj suštini, u nagonu zločina. Zaključuje da je Krleža majstor žive reči i dodaje da se to pisano majstorstvo ogleda u činjenici da se u njegovom delu svaka reč, i onda kada služi samo piscu, načini živom, i samim time dramskom.
Malo pre beogradskih dana, kojih će se za tmurno vreme NDH u svojim dnevnicima prisetiti s nostalgijom, Krleža objavljuje nekoliko polemičkih eseja poput teksta Pro domo sua, koji će postati sastavni dio knjige polemika iz 1932. godine Moj obračun s njima, gdje se obračunava sa svojim kritičarima i nudi argumente u svoju odbranu. Nasuprot političkoj nesigurnosti te su godine obeležene izrazitom afirmacijom Krležinog dramskog stvaralaštva. Tako Varaždinske novosti iz 1930. godine donose opširan podlistak o Krleži iz pera Josipa Bognera koji piše: ,,Kao umjetnik, Krleža je izraziti subjektivist. Cijelo je njegovo književno djelo izraženo osobnim akcentima, intenzivno proživljeno i temperamentno izvedeno. Njegova je proza velikim dijelom samo osobni protest, nošena sarkazmom u objektivnim prikazima i kritikama, a cinizmom u otvorenim revoltima.‟[6]
Anomalije i protivrečnosti evropskog kontinenta Krleža analizira u eseju Europa danas iz 1933. u časopisu Suvremena stvarnost. Evropa je, prema Krleži, ,,s jedne strane pametna kao maska protiv otrovnih plinova, s druge slijepa kao staromodna lumbarda, a istodobno izazovna kao nekakav velegradski izlog, pun raznovrsnog i skupocjenog besmisla … Tipična je europska pojava, da su najveće europske istine izgovorene ispod vješala, na stratištima, po tamnicama i na golgotama, a te raspete i popljuvane istine postaju europske zastave i vijore se vjekovima.‟ Zanimljiv osvrt na Krležin esej donosi Zvonimir Kulundžić u časopisu Razvitak iz 1935. godine gde kaže da Krleža ovaj esej donosi iz jednog grča mozga predstavljajući konglomerat najbolnijih i najvitalnijih problema koji razdiru suvremenu Europu.
Dolazak u Beograd ostaviće snažan pečat na Krležinu literaturu i njegov odnos prema gradu u kome je ranije, tokom mladosti i za vreme Prvog svetskog rata, doživeo neugodnosti pa je bio čak i uhapšen kao austrougarski špijun. U atmosferi opštih napada na njegovu ličnost u Beogradu 1934. pokreće časopis Danas[7]. Sa jedne strane desni krugovi preziru ga zbog kontakta s predstavnicima Kominterne dok mu levi krugovi zameraju kritiku socijalne umetnosti. U prvom broju Danasa kao odgovor na napade objavljuje tekst Najnovija anatema moje malenkosti gde se razračunava sa svojim kritičarima završavajući tekst metaforično i u poetskom ključu, gotovo ismevajući svoje protivnike.
Da lajem u tmini, da prepirem se glasno
s Kulturom o tometko ,,ljevičar‟ je veći,
da ,,krasnoslovim‟ ‟ laži ko ,,optimist‟ o sreći,
to danas ne bi bilo ni mudro ni časno.
tim više što svakom glupanu je jasno:
kad dva se tuku da se smije treći,
a taj fratar treći, ugursuz je veći.
O Logiko, O Tiljće, o Ezopova basno!
Sa Ezopovom strofom skandal taj se splasno
i ako kasno, a ono efikasno.
A sada: lajte dalje, slijepo, suludo i strasno!
Ovaj članak[8] nudi pregledan redosled napada na Krležinu ličnost, argumenti su upereni protiv levičara koji Krležu kritikuju jer vjeruju da je ,,otišao udesno‟, isto kao i protiv desničara i nacionalističkih struja koje se pozivaju na rodoljublje. U istom časopisu Krleža ispisuje brojne tekstove i pesme razlažući svoje postavke i stavove vezane uz poziciju umetnosti i aktivističkog odnosa prema svetu u kome nastaje umetničko djelo. U njegovu zaštitu staje Krležin prijatelj i bliski saradnik u redakciji Danasa Marko Ristić, pesnik i nadrealista[9], koga će Krleža pominjati u nostalgičnom tonu u svojim dnevničkim zapisima.
Period nakon beogradskog boravka Krleža će proživeti u rascepu između svojih sintetičkih postavki – umetnosti i revolucije. Nastupiće kao glasan zagovornik komunističkih ideja, blizak Lenjinovom poimanju revolucionarnog delovanja što će uzbuditi partijske krugove. Kroz taj angažman Krleža je, kako piše u Krležijani, podvrgavao nesmiljenoj kritici hipokriziju stubova tadašnjeg društva, socijalnu i nacionalnu nepravdu, zagovarajući pritom revolucionarne ideje. Nije mu puno pomogao ni susret s Josipom Brozom Titom u Šestinama kraj Zagreba 1939. godine. Partija organizuje oštre napade na krug oko Krleže i časopisa Pečat, koji se pod pritiskom gasi 1940. godine, a Krleža se povlači u ilegalu.
Treće čvorište (1940 -1945) koje nam može pomoći u dekonstrukciji Krležinog književnog nasleđa tiče se razdoblja šutnje pod NHD i ustaškim vodstvom Ante Pavelića. To je razdoblje njegovog osamljenja, nesigurnosti i javnog povlačenja kada piše dnevničke zapise gde svedoči o brojnim događajima, među ostalima, i onima koji su obeležili njegovo detinjstvo. Krleža se nalazi pred velikim iskušenjima. Tito nekoliko puta poziva Krležu u partizane, ali on odbija odlazak jer i tamo, među njima, ima neprijatelja koji bi mu vrlo brzo skinuli glavu. Sa druge strane, prezire Pavelićev režim i pokušava da se distancira od njega. Jedno vreme provodi u sanatorijumu na Zelengaju pod zaštitom Đura Vranešića, psihijatra bliskog Pavelićevom režimu, ali spasitelja velikog broja levičara tokom rata[10].
Ovaj je period vrlo važna karika u našoj analizi jer se kroz njega nazire ambivalentnost između unutrašnje lomljivosti intelektualca i polemičara, kakav je nesumnjivo bio Krleža, i njegove subjektivnije, moralne strane koja dovodi do osamljena i ćutnje. Ovim fenomenom bavi se Stanko Lasić u knjizi Miroslav Krleža i NDH, koji u više navrata analizira pojam striktne neutralnosti vezujući je uz Krležino opredeljenje prilikom dolaska nasilne, totalitarističke vlasti. Lasić smatra da je pozicija striktne neutralnosti kao vid opredeljenja u klimi totalitarizma samo jedna od opcija (uz to navodi i radikalnu negaciju, autonomiju kulture, kompromisnu angažiranost i radikalnu afirmaciju) koja ostavlja najviše nedoumica. Ćutnja kao izbor nije apsolutna vrednost, smatra Lasić, nego je ona relativna solucija baš kao i one četiri preostale. Ona pri tome može biti dvosmislene prirode, odnosno može značiti i da, ali i ne. Zašto se Krleža opredelio za ovu soluciju, izbegavajući svaki mogući vid saradnje s partizanskim pokretom, isto kao i sa ustaškim režimom? Njegova supruga Bela Krleža, poreklom Srpkinja, što nije nebitno u kontekstu čiste hrvatske države koju je propagirao Pavelićev režim, igrala je tokom cele epohe ustaške vladavine (sa nekoliko dana provedenih u pritvoru) na pozornici HNK-a. Očito je da je Krleža bio dosta oprezan, skeptičan i svestan da ga ratne okolnosti mogu odvojiti od njegove rano uspostavljene sinteze na relaciji revolucija – umetnost. Stoga se nije dao povinovati zahtevima partizanskih snaga i postati njihov deo, prijatelj i jedan od književnih zaštitnika. Bio je duboko svestan da ga nakon surovih godina partijske ,,gnjavaže‟ na bojištu čeka samo sigurna smrt. Iako je, da ponovim, Bela Krleža ostvarila brojne uloge pod ustaškim režimom aktivno nastupajući u teatru, Krleža se čak ni o tom pitanju nikada nije javno izjasnio. Stanko Lasić smatra da je odobrenje vlasti da Bela igra zapravo bio poziv Krleži ,,da se vrati u hrvatsku kulturu te prekine s tom nepodnošljivom šutnjom‟. Pri stavu izrazite ćutnje – odbio je više ponuda da mu se štampaju knjige, funkciju ravnatelja Drame HNK – Krleža ostaje do kraja rata. U dnevničkom zapisu iz 1942. na jednom mestu piše: ,,U ovim danima (groze i sramote) najbolje bi bilo zaista spavati, a još bi bolje bilo biti kamen. Govorite tiho i ne budite ga!‟ Ipak, godine kada Krleža posustaje u javnom delovanju i financijskom smislu nisu tako neplodne na polju književnog stvaralaštva. U tom vremenskom razdoblju, trećem čvorištu Krležinog stvaralaštva, on prerađuje više tekstova, a najznačajnije stranice ispisuje u svojim dnevničkim zapisima. U njima se nostalgično priseća razdoblja svih polemika na javnoj sceni, beogradske redakcije na trećem spratu u ulici Zmaja od Noćaja, događaja iz detinjstava.[11]
Četvrto čvorište (1945-1982) koje vezujem uz Krležu izrazito je dug i plodan period stvaralaštva, ali obeležen angažmanom političkog aktivizma u sintetičkom modelu književne prakse. Taj model, koji je nakon Krležinog ljubljanskog referata iz 1952. kada se definitivno pravi distanca između politike i umetnosti, prevladavao, kako primećuje Lasić, čini se da je bio i jedini moguć. On je uključivao partijske smernice i izvesnu ograđenost u svojoj idejnoj osnovi, ali je u isto vrijeme značio suprostavljanje neslobodi umetničkog stvaralaštva i njenoj gruboj ograničavajućoj liniji. To je značilo da je Krleža bio osoba koja je partijski vid kulture pretvorila u individualno polje suprotstavljanja, dajući smernice za delovanje u pravcu partijske ideologije, ali nikada toliko daleko da bi došlo do grube kolektivizacije individualne kreativnosti. Svoj posleratni uticaj, koji je bez sumnje Krleža imao, iskoristio je za afirmaciju evropskih modela kulturne prakse. Njegov angažman na stvaranje Enciklopedije Jugoslavije značio je veliki poduhvat za kulturni život tadašnje Jugoslavije čijim je načinom rada napravljena prekretnica u dotadašnjoj kulturnoj praksi. Treba napomenuti da je Krleža u ovom četvrtom čvorištu svog stvaralaštva od velikog autoriteta na kulturnoj karti bivše države pred kraj života ostao u seni društvenih i kulturnih dešavanja. Od početka pedesetih kada su objavljivani dirljivi članci o Krleži širom bivše Jugoslavije, poput onoga u Vinkovačkom listu iz 1953. gdje jedna učenica vehementno proziva svoje vršnjake da moraju poštovati Krležu kao socijalističkog velikana do njegove smrti kada su mediji izvestili da je umro hrvatski Prometej, a to su činili više iz usiljenog poštovanja nego iskrene osetljivosti prema njegovoj ulozi u novijoj istoriji balkanskih naroda, desila se silazna putanja u piščevom političkom angažmanu, ali prilično jaka uzlazna linija ka vrhuncima literarnog stvaralaštva. Stvaralački i životno zreo, svestan da ,,na satu ljudske pameti otkucava ponoć” u romanima Banket u Blitvi i petosveščanim Zastavama pokazuje svu ispraznost raznih ideologija vlasti i njihovih licemernih poslušnika koji ,,kleče pred materijalističkim ikonama”, i time sebe trajno upisuje u velikane evropskih mislilaca i pisaca.
Teorija tekstualnosti Krležinog teksta – od konteksta ka pod-tekstu
Dramsko i prozno djelo Miroslava Krleže, čije sam glavne čvorišne tačke obradio u prethodnom poglavlju, svojim opsegom i tematskom širinom odlikuje se sa dve kontradikcijske linije koje uslovno možemo imenovati kao radikalna mistifikacija i racionalna preokupacija. Ukratko, radi se o razradi teze Stanka Lasića da je Krležino delo u osnovi bipolarna, ambivalentna vrteška koja zaokružuje artističko i životno nastojanje, koja spaja nespojivo. Potrebno je, radi sveobuhvatnije analitičke linije ovoga uvoda u jednu od mogućih interpretacija Krležinog stvaralaštva, ukratko razložiti navedene pojmove.
Radikalna mistifikacija sastoji se od specifično postavljenog dramskog dijaloga koji uključuje mistifikovane pojmove i elemente, kao i reference na smisao života na relaciji između revolucije i evolucije i tematsko određenje koje pokriva široko polje označiteljskih praksi. To znači da takav narativni sastav pravi celinu koja je strukturalno čvrsta i određena, ali koja u sebe uključuje i ,,pozitivne‟ i ,,negativne‟ prakse post-strukturalnih pojmova. Drugim rečima, radi se o modelu neidentifikacije spram zadanog problema kroz njegovo dublje postavljanje u polje podvojenosti i korozibilnosti iz čega se mogu naknadno izvoditi intertekstualne komponente. Radikalna mistifikacija predstavlja polazište suprotnosti i kipuće dramatike, njena potentnost izlazi iz nagoveštaja duboke suzdržanosti tematizovanih dramskih likova i njihovih podvojenih ,,suparnika‟ koji situaciji radikalnosti pridodaju pečat mistifikacije. Takav koloplet radikalnog povratka igri, stalnoj atmosferi diskursa akcije u kome komentari preuzimaju primarnu poziciju i predstavljaju esencijalno polazište u analizi teorije tekstualnosti kod Krleže i prilično jasan uput za dekonstrukciju krležijanske poetike. Na tragu pomenutoga usmerenja koje se proteže kroz Krležino stvaralaštvo, pojmovima radikalnog i mistifikovanog dodeljuje se crveni končić uz pomoć kojega se oblikuje jedna književna celina nenadmašiva po raznorodnosti tekstualne izloženosti. To je jedan od osnovnih razloga zašto se Krležina misao, uprkos osporavanju i marginalizovanju, nameće kao nezaobilazan faktor u istoriji književnog kruga XX stoleća i što se njena kontekstualizacija razrađuje i u izvanknjiževnim modelima. Taj suodnos između radikalizacije u jeziku i mistifikacije u tematskoj odrednici Krležine tekstove nadograđuje i uslojava. Još jedna bitna odlika radikalne mistifikacije jeste neizostavna upotreba ironije u razvoju narativa. Svako Krležino delo ironijski je ukomponovano pa se mreža ironijskih obeležja zasniva na dubljoj simbolizaciji dramske, pesničke ili prozne strukture. Odnos Krleže prema ironiji kao ključnoj karakteristici svojih radova neophodno je analizirati u njegovoj umetničkoj crti i individualitetu stvaraoca, ali i kao odnos koji svoju relevantnost uspostavlja kroz proces uokviravanja, prema Weberu, kroz ,,proces percepcije različitih iskaza i reagovanja na njih‟. Zbog činjenice da je ironija nezaobilazan deo Krležinog iskaza ona je neodvojivi deo i našeg drugog temata koji sam nazvao racionalna preokupacija pa ću podrobniju ulogu ironije i njene neuhvatljive književne prirode u slučaju Krležinog stvaralaštva, posebno proznoga, razraditi naknadno.
Racionalna preokupacija tiče se prisutnosti društveno političkog odjeka u svim Krležinim književnim delima. Kao gorljiv polemičar i individualist, osoba koja je uvek išla trnovitim putevima ka izgradnji sveta proživljenih iluzija, kao podvojena intelektualna figura rascepkana na ono književno i ono političko, Krleža je u svojim književnim delima ostavljao pečat vremena i na taj način davao analizu realnog društvenog stanja u kojem stvara svoje delo. Njegov književni modus jasno je određen između revolucije i evolucije, dok se i u estetskom i etičkom smislu ne nalazi na razmeđu već, upravo suprotno, u dubokoj simbiozi etike i estetike. Racionalna preokupacija u delu Miroslava Krleže izvire iz njegove neprilagođenosti, iz onoga što nazivamo ambivalentnim poimanjem sveta u umetničkom izrazu što se, dakako, preliva i na njegovu individualnu poziciju u društvu. U vremenu koje Krležu zaokuplja smrt je običnost koja prolazi neopaženo, u toj vertikali svijesti, opasnoj astralnoj igli krvi i tla čovek se, osobito umetnik, mora odlučiti između umetnosti i/li političke podobnosti. Krleža je ta dva principa držao u stalnoj napetosti i nemogućnosti da se odluči za jedan od njih, blago se vodeći ka sintezi nespojivog. Krleža zna da je svaka ideologija lažna, da istorija često postaje mučilište strogih nadzornika koji gaze po individualnoj poziciji čoveka, on zna da se, kako navodi u dnevničkom zapisu Davni dani na dan 16. maja 1918, ,,sve rađa u krvi, i čovjek, i sveci, i sloboda i sve”, ali gaji izvestan idealizam da se može živeti uz sistem, ali i protiv njega. U dijalogu između nespojivih polova društvenog delovanja, uz sam vrh političkog sistema koji se odlikuje totalitarističkim odlikama, Krleža pokušava da razradi ličnu odbranu od udvorničke pozicije praveći Enciklopediju po ugledu na velike evropske kulture. U intervju za NIN, posthumno objavljenom 20. februara 1972. godine, Krleža kaže: ,,Da bi se otvorila neka kakva-takva panorama na jedinstvenu kulturnohistorijsku prošlost našeg reljefa, još za prvih dana politogeneze na ovom terenu, prihvatio sam se enciklopedijskog posla pod pretpostavkom da se samo metodičkim radom mogu prevladati razne predrasude, a naročito primitivizam. U okviru ovih napora naša Enciklopedija predstavlja skroman početak, jer u njoj uglavnom još uvijek prevladavaju preživjele sheme provincijalnih mentaliteta iz devetnaestog stoljeća. S ovim generalnim zakašnjenjem nismo se razračunali.”
Iz konstantne preokupacije istorijskim istinama, koje se niko ne usuđuje javno reći, Krleža gradi i literarne tablice našeg zakašnjenja. Tako hrvatsku književnost podvrgava tablicama zaostalosti u Eseju o Kranjčeviću gde piše o polustoljetnom zaostajanju hrvatske književnosti u odnosu na evropske tokove. Pored toga, ovaj esej značajan jer u njemu Krleža izlaže vlastitu koncepciju umetničkog stvaralaštva pokazujući upravo stalnu napetost između principa koje analiziramo – racionalne preokupacije i radikalne mistifikacije. Uz opasku da jedno književno delo treba u našim prilikama podvrgnuti što različitijim metodama književne ocene Krleža piše: ,,Jedno književno djelo treba ocijeniti u svim njegovim vremenskim fazama, historijski, razvojno, ne puštajući iz vida subjektivne uplive, pod kojima se djelo javilo, ni prostorne odnose, u kojima je nastajalo. Književni život jednog književnog djela samo je dio cjelokupnog književnog kompleksa u kome se to djelo rodilo i, kao odlomak književne cjeline, ono sasvim prirodno stoji pod uplivima šire, životne, društvene podloge, podređeno toj podlozi i oviseći od nje, kao što posljedica ovisi od uzroka”. Sukob dva principa književno-društvenog promišljanja samo je prividan; obimno delo Miroslava Krleže razvija se u simbiozi ova dva puta jer se svaki od njih nazire kao deo prethodnog. U osnovi radi se o simbiozi etičkog i estetskog i na kraju metafizičkog i fizičkog. U tekstu Iza kulisa godine 1918. koji je uvršten u dnevničke zapise Davni dani Krleža piše: ,,Metafizika i fizika. Kako god okrenuli, jedno bez drugog ne ide, to jest prva bez druge. Ni kao riječ ni kao pojam i sve što se oko toga piše je blesavo. U svakom pogledu, bilanca je negativna.”
Narativna bipolarna vrteška uključuje ratio i vis cogitationis. Dok jedan vežem uz racionalnu preokupaciju, drugi je prisutan uz radikalnu mistifikaciju. Jedan bez drugog ne mogu, na prvi pogled su u kontradikciji. Neophodnost njihove simbioze u slučaju Krležinog dela nalazimo u gotovo svim njegovim rukopisima, ponajviše u dnevničkim zapisima Davni dani. Ti rukopisi, više puta prerađivani i štampani, daju mesta za oba principa. Sasvim je neopravdano istaknuti vis cogitationis uz Krležine dnevnike kao prevlađujući model narativne strukture, a u isto vreme zanemariti racionalni model tekstualnosti. Sve fantazije Krleža izvodi iz racionalne perspektive, fizika i metafizika su na distanci, ali su neophodne jedna drugoj. U tri posle podne, na Petrovo i Pavlovo, 19. juna 1919. u dnevniku Krleža piše o snu u kojemu se pojavljuje Steiner. Dodaje: ,,Fantazija je jedina škulja kroz koju se može još nazrijeti prosuto gusto zrnje zvjezdano, ove teške vreće pune zvijezda koje teglimo na svojim leđima. Postoji li tu među nama neki crv pameti koji bi mogao da se progrize kroz crno, mutno, kabasto, neprozirno, kobno nešto?‟ Dakle, u dnevničku perspektivu fantazije, sliku snoviđenja neophodno je ubaciti crv pameti kao vezivno tkivo između slika racionalne preokupacije i mistifikacije. Zapis nastavlja širom istorijskom poveznicom: ,,Sve to, osim svega toga (bog, materija, svemir, ljudski opstanak, narav kao takva), zove se danas još i Narod, Narodnost, Nacionalizam, Tradicija, Rasa, Historija, itd., i sve te velike riječi šume kao velika rijeka. Na obali vrve mravi. Crveni, crni, žuti, crno-žuti, bijeli mravi. Riju o svojim političkim mravinjacima. Vuku svoje slamčice u raznim smjerovima…”
Sada je neophodno, pre nego se usresredimo na Krležinu ironijsku i istorijsko kritičku perspektivu, postaviti pitanje: Kako je Krleža uspeo opstati u stalnoj napetosti između dve kontradiktorne sile koje nazivamo – ratio i vis cogitationis? Ako je od svojih ranih književnih početaka uspostavio sintezu nespojivog kao svoj izraz Krleža je znao da će takvu poziciju održati jedino i samo ako ni u jednom polju ne uspostavi apsolutno delovanje (nasuprot Stanku Lasiću mislim da Krležina književnost u polovima negacije ne uključuje hiperbolu kao ishodišnu tačku). Drugim rečima, jedna od karakteristika predstavljanja svakog pola društvenog delovanja jeste oprezna negacija, koja uključuje dekonstrukciju i unutrašnju kritiku društvenih pojava. Ova dva pola izviru iz radikalne mistifikacije i racionalne preokupacije i predstavljaju polazište za dublje skeniranje Krležinog dela i njegove ostavštine. Dekonstrukcija podrazumeva raskid sa opasnim nasleđem ratnih zastava, skiciranje grmljavine topova na sprovodu pameti, morala, poštenja i svih principa dostojnih čovjeka (Davni dani, zapis januar 1918), dok se unutrašnja kritika zasniva na fantastičnim slikama poetskih individualaca. O tome svedoči izrazito poetski zapis iz dnevnika datiran na dan 15. jun 1918.godine: ,,Zbiva se tako da se stabla grče u očaju. Šume kestenovi u sumraku kao da prelijeću crne ptice. Iz daljine lampa jedne lokomotive. Harmonika na pruzi, a nebo se kupa u pastelnom plavetnilu. Obrisi prolaznika crni, tamno-smeđi. Pod lokomotivom završio je svoju karijeru jedan dječak. Stigao je sa pjesmom u džepu. Doktor Bedaček i Bedačeci. Od ovih doktora Bedačeka može se poludjeti.‟
Na razmeđi Zagreba, Budimpešte i Beča narodi jugoslovenskog prostora početkom prošlog stoleća zaokupljaju Krležu jer se kroz njihovu sudbinu iskušava sudbina cele Evrope. Stoga će Krleža veći deo svojih knjiga posvetiti pitanju naroda koji godinama trpi pod naletima raznih vojničkih čizmi a koji opet, zbog svoje zaslepljenosti, podržava one krvnike koji uvek imaju ,,patetični pro domo pred historijom”. Sve anomalije Krleža potencira na granici stvarnog i fiktivnog, ratio i vis cogitationis se napeto prepliću, on se igra sa onim življenim i izmišljenim stavljajući u središte pozornosti pitanje svesti i moralnih načela evropskog kontinenta, smeštenog uvek negde blizu nestvarnog. Takva tendencija u evropskoj književnosti koju bismo mogli nazvati eksperimentalnom ili ekspresionističkom strujom dvadesetih godina prošlog veka Krležu svrstava u tzv. Bečki krug pisaca jer je, kako beleži Boris Škvorc, Krležino mesto u krugu autora kao što su Musil, Svevo, Ady, Kraus što je kasnije – izravno ili neizravno – potvrdio i veći broj kritičara.
Pored istorijskih i političkih tema koje Krležu zaokupljaju veći deo života on potencira i pokreće pitanja ženske podređenosti i ličnosti, portretišući neke od najupečatljiviji književnih heroina. Analizira pitanje odnosa vlasti i puka, bogate klase i običnog čoveka slika sudbine malih ljudi predodređenih za patnju, nesrećnih intelektualaca zarobljenih stereotipima, ranjenike i decu, invalide i studente. Raspravlja o muzici, o odnosu umetnosti i vlasti, o pitanju pozorišta i njegovoj ulozi u društvu, slikarstvu i njegovim modernim pravcima i prirodnim znanostima, poput biologije ili fizike. U njegovim se delima, iako različitim po uspešnosti naracije, uvek razvija živopisna slika likova, od najnižih slojeva do bogate klase i građanstva, pomoću kojih Krleža svojoj literaturi daje socijalnu i aktivističku notu. Taj se prostor živopisnih likova negde na marginama slovenskih, ugarskih ili germanskih političkih debata uzima kao najreprezentativniji dokaz Krležinog književnog talenta, osebujnog jezika i tematike koju razvija u duhu enciklopedije i kao primer večno sukobljenog racionalnog (ratio) i mistifikovanog (vis cogitationis) diskursa u njegovom delu i životu.
Ironija i zbilja u istorijskom ciklusu
U uvodnim razmatranjima uz Krležino stvaralaštvo zaključili smo da se u stalnoj napetosti između dva ambivalentna principa – ratio i vis cogitationis – Krležino delo može granati u podkategorije istorijske dekonstrukcije i unutrašnje kritike. Sa druge strane, teorijska obeležja koja se mogu vezati uz sve spomenute principe i koja prevladavaju kao žarišne tačke stvaralačkog obrasca antitetičnosti jesu ironija i istorijski antagonizam u predstavljanju književne strukture koja se u najkraćem može definisati kao uspostavljanje i isticanje identiteta unutar krajnje diverzificirajuće antitetičnosti (S.Lasić, Mladi Krleža i njegovi kritičari). Ironija i istorijski antagonizam predstavljaju vertikalna strukturativna obilježja; međusobno su povezani i trajno prisutni uz Krležino delo i to ponajviše u polju racionalne preokupacije. Primera sinteze ironijskog diskursa i istorijskih antagonizama ima na više mesta, a kao egzemplarni modus za analitičku razradu neophodno je istaknuti jedan od Krležinih stvaralačkih razdoblja uz sve moguće prigovore da se jedan deo ne može uzeti relevantnim za razradu književne i biografske celine. Početkom dvadesetih godina o Krleži se širom jugoslovenskog prostora piše kao o vrlo talentovanoj pojavi u književnosti toga doba čija dela korespondiraju s poratnim tačkama savremenosti. Brojni kritičari ističu najznačajnije obeležje njegovog dela – ironiju koja dekonstruiše istorijske mitove. Tako Milan Bogdanović u časopisu Srpski književni glasnik iz 1922. piše da Krležino delo tematizuje ,,najsurovije nepogode koje od rata na ovamo dave čoveka‟ i da pomoću njih u svojim delima Krleža pravi ,,sintezu savremenog zla‟. U tekstu Pripovetke Miroslava Krleže Bogdanović piše: ,,U jedno izvesno vreme, poslednjih ratnih godina i neposredno iza rata, on je bio centar književne revolucije koja se tada javljala i idol mlade vojske. Danas je u zanimljivom položaju nerado gledana pisca sa obe strane, koga niko ne poriče, jer je suviše snažan, i koga svi priznaju tek sa kiselim izrazom oko usana, jer nikome ne pripada.’’
Može se reći da je Krležinu poziciju u književnosti ponajviše odredio tekst Hrvatska književna laž gde Krleža osporava dotada ustaljenu književnu poetiku, ali ne postavljajući svoj ,,pamflet‟ kao didaktički priručnik ili zapažanje već kao prodorno argumentovan i polemički nadahnut tekst. U manifestu o književnosti Krleža je, prema Igoru Mandiću ,,odredio svoj negatorski princip u prevrednovanju baštine i preocjenjivanju lažnih književnih vrijednosti‟. Polemički esej u kojemu razotkriva ,,legendarne laži nad lažima‟ koju naziva ,,laž hrvatske književnost‟ Krleža štampa u Plamenu početkom 1919. godine i usmerava svoju stvaralačku poziciju ka sintezi ironije i istorijske zbilje što će ostati njegova temeljna stvaralačka odlika do kraja života. Stanko Lasić u Kronologiji napominje da je Hrvatska književna laž pamfletski esej, ali tekst koji je ostao živ u svim fazama Krležinog razvoja postajući ,,podloga na kojoj izrasta Krležina borba protiv iskrivljene ili lažne svijesti‟.
U rasponu od Vražjeg otoka i ranih drama – odlikuju se otvorenom kompozicijom koja vodi ka umerenoj sintezi (glembajevski ciklus) i zaključuje se apsolutnom sintezom suprostavljenih polova (Aretej) – do kasnih romanesknih struktura istorijskih pukotina u delima Banket u Blitvi i Zastave – ironija je centralno polazište iz koga Krleža crpi tekstualnu radnju. Uz ironijski diskurs neophodno je istaknuti i stalni istorijski antagonizam, čitanje usuprot okviru (against the frame) zapleteno u mrežu određenog ,,povijesnog ciklusa’’(B. Škvorc).
Ako, primerice, analiziramo Krležin kasni romaneskni opus nalazimo da je istorijski ciklus, antagonizam istorijskih zastava, kamen temeljac iz kojega prostiče ironijski diskurs. Radi se o sintezi koja proizilazi iz smera unatrag; za razliku od mlađih proznih i dramskih struktura u kojima je ironija polazište za dekonstrukciju istorijskog ciklusa, kasni stvaralački opus istorijskom ciklusu podređuje ironijski diskurs. Sličnu paralelu povlači i Boris Škvorc u studiji Ironija i roman: u Krležinim labirintima kada piše da je ,,Krležine kasnije prozne tekstove moguće čitati kao postmoderne i gdje njegova ironična žarišta, koje je moguće dekodirati iz raznih polaznih tačaka i različitih strukturalnih elemenata, Zastava na primjer, mogu biti čitana ne samo kao rekonstrukcija povijesnog razdoblja od 1912. do 1922. već također i kao znakovi koji nude određeni ,,religiozni‟ (književni) uvid u ciklus kruženja povijesti i to u ničeanskom smislu riječi”. Krležin roman Banket u Blitvi primer je narativnog dovršenja njegovih političkih promišljanja koja se čitaju iz vizure evropske političke stvarnosti, njihovih istorijskih zabluda, političkih odnosa i ironičnih slika u kojima vladaju smutljivi tipovi jer je ,,vrijeme stvoreno za lisice i za lukave svrake kradljivice‟. Čovek koji se bori protiv takvih, prema Krleži ,,vitez je u oklopu koji će biti ismijan od onih koji se kese svemu što se ne da ukrasti ili pojesti”. Roman je prikazao brojne likove rastrgane opsesijom novih istorijskih okolnosti, poput Barutanskog ili Nielsena, i kao takav predstavlja simbol jedne tragedije koja ni danas nije izvan aktuelnih evropskih gibanja. Njegov narativni okvir pravi sintezu unatrag – od istorijske zbilje ka ironijskim pojedinostima. Ipak, treba napomenuti da se u svakom slučaju – od istorijske zbilje ka ironijskom diskursu ili obrnuto – Krleža koristi metodom ironije (Lasić je naziva groteskna ironija) zarad dijaloške destabilizacije i rušenja narativne homogenosti istorijske tekstualnosti. Pojam istorijske tekstualnosti treba shvatiti uslovno, kao književni tekst koji u osnovi ima tematiku istoričnosti. Kod Krleže tema istorijske tekstualnosti usko je vezana uz postupak konstruisanja istorijske situacije koja nije romantična (T. Sabljak) već polemična.
Na suprotnim polovima ironije i istoričnosti u tekstu nalaze se disharmoničan i harmoničan pristup narativnoj praksi. Koji će pol prevladati u književnoj sintezi zavisi od postupaka koji se kreću prema apsolutnoj razradi jednog od njih. Drugim rečima, ako istoričnost uzima primat u tekstu (Zastave, Banket u Blitvi) ironija je pomoćno sredstvo destabilizacije harmoničnog modusa ili ako ironija ima primat (Kraljevo, Hrvatska rapsodija, Povratak Filipa Latinovicza) onda je istorija sredstvo postizanja književne učinkovitosti. U konačnici bipolarni polovi koji čine polazište u analizi Krležinog stvaralaštva mogu se pokazati u sledećoj shemi:
1) racionalna preokupacija → istorijska dekonstrukcija → istorijski ciklus
2) radikalna mistifikacija → unutrašnja kritika → ironijski diskurs
Već na prvi pogled jasno je da je disharmoničnost obeležje Krležinog jezika i da se radikalna negacija prožima kroz njegovo delo. Kao intelektualac enciklopedijskog uma, književnog talenta i vanserijske erudicije Krleža iz pozicije posmatrača aktuelnog zbivanja, na temelju negacije harmonije, od skandala u Hrvatskom narodnom kazalištu iz 1919. kada prekida izvođenje predstave Rod Pecija Petrovića izjavivši da ,,takve stvari spadaju u peštanski orfeum, a ne na scenu narodnog kazališta” (Moj obračun s njima, 1932.) do afere potpisa na Deklaraciji o nazivu i položaju hrvatskog književnog jezika iz 1967., svoje delo i rad zasniva na radikalnoj negaciji harmonije i reda. Istorijski ciklus koji zaokuplja Krležu sastavni je dio njegovog književnog postupka i razrađuje se induktivnom metodom. Jedan od primera može biti i navod iz knjige Izlet u Madžarsku iz 1947. godine koji se tiče piščevog sećanja na dane provedene u Beogradu. Sećajući se ulica, druženja i književnih uzora, apostrofira poeziju Vojislava Ilića iz čijeg opusa izvodi širu sliku istorijske realije. Krleža piše: ,,U jednom antikvarijatu otkrio sam Vojislava. Ponio me kao orahovu ljusku. Bio je to doživljaj doista vrijedan da se doživi.‟ Iz književnog zanosa prelazi u analizu šire slike pa ističe: ,,Vojislavljevu Srbiju, tu dragu, melankoličnu, nesretnu seljačku zemlju, sa maglenim njenim kaljavim drumom, kojim mršavo kljuse vuče taljige, a kiša dosadno sipa nad ovim blatom i nad žalosnim svijetom ubogih naših opanaka i gavranova, tu sam Srbiju sakrio među listovima svojih knjiga, čuvajući je usidjelički pomno kao što se čuvaju dragi, izblijedjeli likovi, u baršunom povezanim spomenarima.’’
Povezivanje lične književne estetike i etike, rečju egzistencijalnog ethosa, najčešće preko biografske i teorijske rekonstrukcije nekog uzora sa književne ili istorijske pozornice, sa širom slikom društvenih osobenosti Krleža koristi vrlo često pokazujući svoju suštinsku antitetičnost. Kada je reč o Beogradu polovi su jako izraženi. U nekim sećanjima prevladava idealizacija (primjer su dnevnički zapisi iz Davnih dana, godina 1942.) dok u drugim prevladava radikalna kritika. Zbog toga su njegove reči o Beogradu i Srbiji nailazile na različita tumačenja. Neki od kritičara često su zbog toga isticali Krležinu mržnju prema Srbiji zanemarujući poziciju sukobljenih polova koje je zastupao. Kao primer valja navesti čuveni tekst Stanislava Vinavera Beograd i g.Krleža iz 1927. gde Krležu optužuje za netrpeljivost prema Beogradu navodeći da se njegova mržnja prekrila maskom komunizma. Upravo takve kritike, koje dolaze najčešće iz nerazumevanja ironijskih i istorijskih polova Krležinog stvaralaštva, maskiraju estetsku i etičku principijelnost koja nadilazi lokalne granice. Krleža kritikuje ljudsko rasipništvo i nemoral kao globalnu pojavu, otvoreno progovara o Balkanskim ratovima i srpski imperijalističkim ciljevima, gomili ljudi koji nose zastave, deru se, krvare, razbijeni su u sekte,religije, stranke, parole, uvjerenja, ustave i kabinete isto kao što u najtežem vremenu iščekivanja smrtne kazne pod ustaškim režimom 1942. u Zagrebu setno i prijateljski piše o beogradskim danima iz 1934. kada je u prijateljskom raspoloženju uređivao časopis Danas. Na dan 15. juna 1942., nakon duge pauze od nekoliko godina, započinje pisati dnevnik. U dnevničkom zapisu toga dana piše o užasu rata, o vremenu koje je opasno, nasilno silovito i nepravedno, seća se beogradskog prijatelja i autora više njegovih portreta Petra Dobrovića kojega je tih dana u jednom beogradskom liftu zatekla smrt.[12] ,,Više ga nema i po svemu je sretniji nego da jeste, to jest sretniji nego svi mi koji jesmo. Što ostaje? Nekoliko slika u mozgu, koji je isto tako na proputovanju, tren dva i ništa. Lift u Aeroputu kralja Petra 36 četvrti sprat, lift, koji je zapravo od prvog dana bio suđen da mu bude kovčegom.” Krleža potencira tezu – ironija i istorijska zbilja još jednom prepliću svoje puteve dok odjekuje grmljavina topova u svakoj vijesti.
Konci samoće u mreži snova i strepnje
Krajem tridesetih godina Krleža je zbog svojih kritičkih stavova i niza polemičkih tekstova ušao u vrhunac sukoba na ljevici.[13] Taj trenutak označiće kraj jedne stvaralačke etape čije ishodišne tačke određuje Krležin polemički tekst Dijalektički antibarbarus pisan i štampan u Pečatu krajem 1939. godine, dakle u presudnom istorijskom trenutku pred početak svetskog krvoprolića. Polemički ton dostiže kulminaciju dugogodišnjeg sukoba u kojemu Krleža ima važno mesto, dok je narativna struktura antibarbarusa izrazito polemična i negativno intonirana što se može uzeti kao vrhunac polemičkog tona u Krležinom književnom jeziku. Ovaj tekst jasno je označio prelaz iz stanja opšteg poricanja negativiteta (Dijalektički antibarbarus) do stanja pozitivne kritičnosti ili oprezne kritike (Govor na Kongresu književnika u Ljubljani, 1952. godine). Najkraće, stvaralački period od 1939. do 1952. možemo predstaviti sledećom skicom.
Dijalektički antibarbarus → kulminacija polemičkog tona na književnoj levici
Dnevnički zapisi tokom rata → ćutnja kao utočište, raskid sa radikalnom negacijom
Ljubljanski referat → konačan raskid sa fundamentalnom negacijom, novi stvaralački period
Dijalektički antibarbarus kulminacija je polemika koje Krleža vodi sa levim književnicima (Moj obračun s njima) i kao takav skicira tadašnje književne prilike jer, piše Krleža, đavolski je mračno na ovoj našoj mrtvoj straži pameti ljudske. Sa druge strane, Dijalektički antibarbarus predstavlja i kritiku globalne scene, ratnohuškačkih prilika koje ne trebaju lošu i estetski degradiranu literaturu. Kako veli Krleža u uvodnom delu polemike, od Praga (15. III 1939.) puškaranja oko nas odzvanjaju sa sviju strana i čuje se kako cijevi biju i kikoću, i tavarana i lažna pucnjava što pjeva i zviždi staru pjesmu o sablasnosti savremene civilizacije, to hrkanje i gunđanje i mumljanje topovskih ždrijela definitivno moraju razotkriti lažnu, destruktivnu literaturu koja skriva svoje estetske vrednosti potencirajući političku dimenziju topova, rata i mržnje. Krleža zna da je vreme koje dolazi opasno i presudno, zna da u smutljivom vremenu rulje izbezumljenih haračlija moraju izneti svoj e(ste)tički stav, isto kao što zna da nadolazeće vreme ne podnosi individualce poput njega. Jak polemički i napadački ton uvod je u radikalnije zlo koje može biti mač s dve oštrice – osamljenost. To nas navodi da postavimo ključno pitanje: Šta za jednog gorljivog intelektualca, polemičara i dijalektičkog ubicu znači zapasti u osamljenost i ćutnju? Je li ćutnja plodonosno razdoblje tihog stvaralaštva ili jalova borba s demonima rata? Da li ćutnja označava novi stvaralački početak? Šta u naši kolektivitetima balkanske krčme predstavlja osamljenost nego put ka otpadništvu; svaka samoća gleda se kao korak unatrag, kao izdaja kolektivnih vrednosti, kao dobrovoljna osuda ili progonstvo, kao unutrašnji egzil. O Krležinoj striktnoj neutralnosti u periodu NDH, ali i samovanju tokom celoga života, Bora Ćosić piše: ,,A biti sam, trajati izdvojeno i separatno, delovati kao pojedinac i jedinka, odjednom se, po čudnoj logici naših kolektivitista, pokazuje kao okolnost obeležena strahom, defetizmom i kukavičlukom, dok učestvovati združeno, u masi, i sa drugovima, rame uz rame i glavu uz glavu, nudi se kao primjer ustrajnosti, doslednosti, principijelnosti, intelektualne i svake druge kuraži”.
Krležina samoća može se čitati kroz dva interpretativna putokaza.
1) Ćutnja i osamljenost jedini su načini da se ogradimo od ideologije zla i totalitarnog režima koji provodi nasilje. Ako mogu ostati nedirnut, makar i u stalnoj strepnji od policije i smrti, jedina opcija je ostati nijem i povučen, izvan ideologije na čije se pogubne posljedice ne može utjecati. Ovu opciju Lasić interpretira na sledeći način: ,,Dok grme topovi, šutnja je jedini dostojanstven govor pjesnika. Vidjet ćemo kako je proturječna ta teza i koliko se zamki u njoj krije… Stara izreka mudro sugerira piscu: Što god pjesnik kaže, loše kaže! Bude li pristran, neće biti istinit; bude li istinit, slabit će borbu (pravedne) pristranosti. Govori li svojim pravim jezikom, suza ga neće razumjeti; govori li suzi, izdat će sebe. Nije li, dakle, njegov jedini vrijedni glas da bude bez glasa?”
2) Ćutnja može isto tako značiti i udaljavanje od principa intelektualne časti. Naime, ako intelektualac odbije svoje učestvovanje, ako se zatvori izvan događanja i pogubnosti jedne ideologije da li je na taj način izdao vlastiti poziv? Da li se može poći od pretpostavke da je ćutnja strana intelektualcu i pesniku i da je njegova obaveza reakcija na zločin i ideologiju zla? Da li je strah prevladao čast?
Dva interpretativna putokaza polazište su za dublju analizu ratnog perioda. Dok je prva linija interpretacije opravdavajuća po Krležu druga je kritična. Radi se o (ne)mogućem izboru u bezizlaznoj situaciji. Doista, Krležin je položaj u Pavelićevoj Hrvatskoj toliko težak da živi u stalnom strahu i napetosti. Na Veliki petak, proleća 1941. uprava zagrebačkoga kazališta prekinula je pripreme za Krležine Glembajeve, a njega su ubrzo uhvatili i popljuvali u zatvoru u Petrinjskoj ulici. Nemirni dani nastupaju i za Belu Krležu koja krajem aprila biva uhapšena sa ostalim pravoslavcima iz pozorišta. Ta vest pogađa Krležu, poteže veze, uznemiren je pred činjenicom progona. Nakon nekoliko dana zatvora Bela se vraća kući uvrijeđena i bijesna, ali nastavljajući s nastupima u pozorištu. Činjenica da je ona, kao srpkinja, igrala u pozorištu tokom ustaške vlasti, ostvarivši u tome razdoblju brojne značajne uloge, pokreće pitanje: Kako je ustaška vlast progonila sve pravoslavce i Srbe i prema njima iskazivala brutalnu neosetljivost dok je u isto vreme Bela Krleža bila pošteđena progona i smrti? Ponavljam, Stanko Lasić smatra da je odobrenje vlasti da Bela igra zapravo bio poziv Krleži ,,da se vrati u hrvatsku kulturu te prekine s tom nepodnošljivom šutnjom”.
Krležina ćutnja u mreži strepnji nije ostala kreativno jalova. Potvrđena je teza da se iz samoće rađaju velika promišljanja i dela. U Dnevnicima i knjizi Djetinjstvo u Agramu Krleža podastire intimistički diskurs stvaralaštva i postavlja, na još jedan način, granicu prema spoljnom svetu. Koja će to unutrašnja sila bolje postaviti granicu sa spoljnim svetom i grmljavinom topova od snova? Intezivni snovi pretočeni su u dnevničke zapise, snovi su postali oruđe stvaralaštva iako je san kao paučina, vrlo tanak i lako se zaboravlja. San je utočište koje ruši prazninu postojanja, snivač Krleža iz godine 1942, te kasniji presnivač toga drevnog snivanja odabira svoj san pre nego i sna ima (Bora Ćosić), on pravi konture snovljivog, progone ga sećanja. Dnevnici su postali pribežište propuštenih šansi, sećanja na polemike i sukobe koji su od njega napravili biblijskog brodolomca koji je o ideologiji nasilja napisao hiljade stranica, a prinuđen je istu ponovno živeti.
Nakon rata, izmučen dugogodišnjom samoćom, Krleža postaje pisac uz skute vlasti, privezujući svoj rad uz partiju. Titov verni savetnik i prijatelj biva munjevitom brzinom prebačen u drugi kolosek; od ćutljivog pisca izmučenog migrenom i melanholijom, postaje državnim piscem kojega vehementno uzdižu na pijedestal poratnog vremena. U novoj situaciji neophodno je postaviti i nove temelje stvaralaštva. Ljubljanski referat postao je središte njegove unutrašnje kritike, koja prevladava nakon pedesetih, i čvorište novih stvaralačkih načela. Iako svestan da više ne radi u ime sebe samog kao pobunjene individue već u ime pobednice – ideologije – Krleža u ljubljanskom referata pravi duboki rez između stvaralaštva i političkog uticaja potencirajući tezu o zaostalosti naše sredine za književni modelima. Pored toga, pita se Krleža: Da li umjetnost treba da bude realistička ili formalistička, da li su njeni sujeti pravi, iskreni, ljudski tekstovi ili samo pre tekstovi za pomodno ili virtuozno razvijanje stila, da li sujet današnje književnosti treba da bude kronikom nasilja, strave, krematorija, masovnog genocida i ratnog bjesnila, da li život književnosti treba da zaroni u život bijede i patnje, ratova i revolucija i stvarnih opasnosti kojima smo okruženi ili književnost treba da se izoluje od stvarnosti nekom vrstom narkoze l’art pour l’artističke? Kojim je književnim putem išao Krleža pokazao je desetak godina kasnije analizom istorijskih zabluda – u romanima Banket u Blitvi i Zastave.
Političko opredeljenje (ni)je izdaja pozicije pesnika
Kao što smo već rekli nakon godina osamljenosti i ćutnje Miroslav Krleža u poratnoj Jugoslaviji postao je pisac uz skute vlasti. Uz pobedonosne uzvike ratne pobede Krleža se uzdiže u sam vrh književnog stvaralaštva kao pisac koji je svoju književnu poetiku uobličio na temelju leve ideje. Jasno je da je Komunističkoj partiji pisac takvog obrazovanja i erudicije bio potreban u svojim redovima, ali ostaje otvoreno pitanje Krležina opredeljenja za poziciju za, nakon godina upornog i doslednog ne. Šta je u poratnoj Jugoslaviji značilo Krležino opredeljenje i da li je njime izdao vrednosti na kojima je izgradio fundamentalnu negaciju koja je karakteristična za njegovo delo? Dok je Stanko Lasić oprezno istaknuo da je Krleža nakon rata ušao u skladnu homofoniju i da se, zbog političkog opredeljenja, Krležin polemički i meditativni glas pretvorio u jedan dugi,samozadovoljni, gotovo bogomdani monolog, Radovan Ivšić tvrdi da je Krleža tim postupkom sebe svrstao u ideološke pisce i da je zbog toga najveća katastrofa koja nam se mogla dogoditi. Ivšić je svoj esej posvećen Krleži, izreknut na Krležinim danima u Osijeku 2001. godine, završio sledećim pasažom: ,,Dodao bih da sam u životu rijetko kada govorio s Krležom. U sjećanje mi se urezao moj slučajni susret s njim godine 1955. u rovinjskoj luci gdje je on s koferom nervozno čekao da Tito po njega pošalje brod iz Brijuna. Brod nije nikako dolazio, a Krleža se sve više na suncu vrpoljio, pretjerano se šaleći i govoreći bez prestanka kao da želi prikriti neku nelagodnost. Kako onda ne pomisliti na Matoševe riječi: »Postati čovjek je ljepše no postati kralj, a postati pjesnik je ljepše no postati čovjek!« Krleža je to nažalost zaboravio. Nije na pjesniku da se klanja kralju.‟ Iako u pojedinim intelektualnim krugovima postoji vrlo izražena negativna konotacija vezana uz Krležino prijateljstvo s Titom i njegovu bliskost s partijom nakon rata svaki dublji pogled na taj period navodi nas na činjenicu da je i u toj odabranoj afirmaciji Krleža bio glas protiv, onaj koji je pokušavao delovati sam, izvan obrazaca partije i nametnutih pravila. Taj postupak, koji uslovno nazivam pozitivnom negacijom, naznačio je Krleža referatom u Ljubljani i otvorio putokaz blagog nepristajanja koji je, u klimi jednopartijskog sistema, ipak dovoljan za glas disharmonije. Taj glas dostiže svoju kulminaciju u Telegramu, marta 1967. godine, objavljivanjem Deklaracije o nazivu i položaju hrvatskoga književnog jezika gde je svoj potpis stavio i Krleža. Iako je svako reagovanje na tekst o neravnopravnom položaju hrvatskog književnog jezika u Jugoslaviji, koji je prema Josipu Šentija bio izuzetno žestok ubod u ondašnji jugoslavenski državni sistem, kontrolisano i partijski sankcionisano Krleža je smatrao da je njegov potpis neophodan budući da je jezik bio njegovo najjače i najubojitije oružje i da je, zbog toga, imao obavezu da ima stav po tom pitanju. Tito i partija smatrali su to nedopustivim, te je Krleža morao podneti ostavku na članstvo u Centralnom komitetu SKH. Partijski činovnici smatrali su da Krleža javno mora biti kažnjen, dok je Tito bio oprezniji i nije dopustio dodatne reprekusije po Krležu. Na razgovoru u Beogradu Krleža i Tito usuglasili su stavove, uprkos činjenici da je Krleža odbio da povuče potpis sa deklaracije. Po povratku iz Beograda Krleža se pismom obratio predsjedniku CK SKH gde je podneo ostavku i dodao da je ,,zbog ovog potpisa moje ime izvrgnuto na političkim sastancima, u školama, u fabrikama, u štampi i na javnim zborovima ruglu i najgrubljim pogrdama, da sam partijski i nacionalni izdajnik, sijač razdora, neprijatelj narodnog jedinstva, senilni šoven koji je pljunuo na svoju prošlost i tako dalje.‟ Polemika oko Deklaracije Krležu je jako pogodila što svedoči i nizom zapisa u Dnevniku iz te godine gde ga zaokuplja centralno pitanje: Zašto sam potpisao Deklaraciju? Ovim se potpisom Krleža još više povukao u samoću i meditaciju zapadajući u blagu letargiju pred svršetak stvaralačkoga puta. Stoga, neophodno je ovaj period ilustrovati skicom.
Ljubljanski referat (1952) → konačan raskid sa fundamentalnom negacijom, novi stvaralački period
Zastave (1962) → dobijanje NIN-ove nagrade i objavljivanje Banketa u Blitvi -kulminacija pozitivne negacije
Potpis na Deklaraciju o nazivu i položaju hrvatskoga književnog jezika (1967) → rušenje iluzija, blaga letargija i sentimentalni pasaži u seni starosti
Iz navedene skice vidimo da je period partijske zavisnosti po pisca ipak bio plodonosan. Tome svakako treba dodati i rad na Enciklopediji Jugoslavije koja je predstavljala Krležino životno delo. Stoga, njegova partijska zavisnost nije značila kreativnu zavisnost; ona je poslužila razvitku kreativne strane političkog opredeljenja i pronalazila je putokaze za nadogradnju kulturnog modela u tadašnjoj Jugoslaviji. Krleža je, dakle, svoj partijski uticaj koristio u svrhu estetske nadogradnje, umetnosti i pisma dajući primat toj kutiji olovnih slova u odnosu na zastave i bankete vlasti. Njegov društveni položaj jeste bio izdajnički pre pesniku, ali pesnik u njemu nije trpio posledice. Pesnik je ostao pesnikom.
Milovan Đilas, koji je s Krležom imao dosta ambivalentan odnos prepun nepoverenja, u memoarima svjedoči da je Krleža bio vrhunski intelektualac na kojega se, nepromišljeno, gledalo kao na konformistu. Krleža jeste bio član partije, pesnik koji peva ode partijskom vođi, ali i pesnik koji stvara relevantnost ličnom intelektualnom pozivu. On je ekskurzivan u odnosu na partiju; od nje odstupa ćutljivo, ali suštinski ostaje veran svojim etičkim načelima. Đilas piše: ,,Krleža je prihvatio novi poredak kao nešto za što se i sam borio, iako je bio svjestan i njegova karaktera i njegovih manjkavosti: vrlo je rijetko, protokolarno, govorio o socijalizmu i komunizmu. Čitava njegova djelatnost bila je usmjerena k oplemenjivanju kulturom, ka kulturnom uzdizanju i preobražaju Južnih Slavena, koje je smatrao još uvijek divljima i provincijalnima. Smatrao je da pobjeda revolucije, koju u početku nije shvatio niti se za nju zauzimao, pruža veće preobražajne kulturne mogućnosti. Njegov odnos s partijskim vođama bio je pošten, otvoren, iako odmjeren i donekle suzdržan: s Krležom se moglo našaliti, pa i on se znao našaliti, ali je uvijek zadržavao spisateljski i intelektualni integritet.‟ Krleža je, svedoči Đilas, već 1945. ili 1946. godine doneo jedan opširni elaborat kojim je objašnjavao kulturne reforme i kulturne poduhvate nagoveštavajući time koja je njegova pozicija u sklopu sistema. Drugim rečima, u klimi partijske poslušnosti Krleža nije izdao poziciju pesnika. Opredeljenje nije izdaja; ono može biti zabluda ili nepotrebna crtica jedne biografije, ali sama srž opredeljenja jeste stvaralaštvo. Ako se opredelim biću donekle miran, ideali su ostvareni u manjoj ili većoj mjeri, pisanje postaje moje utočište. Polemike su iza mene, pisanje je novi način moga dijaloga. Javne pohvale i pozicija državnog pisca bila je, razume se, mač sa dve oštrice. Pozicija pesnika nije bila srušena, ali su političke konotacije prevladavale. Pre svega, zbog Krležinog prisnog odnosa s Titom. Njihovo prijateljstvo bilo je za Krležu vrlo značajno, značilo je da na čelu države u kojoj stvara ima čoveka koji je ,,srušio nepravdu‟ i napravio sasvim nove temelje od kojih valja zidati novi dom. Svestan rizika takvog prijateljstva Krleža je s Titom izgradio prisan, intiman dijaloški odnos više nego strogo politički, poslušnički naklon. U fazi letargičnih sena starosti tokom 70-ih godina kada se Krležino zdravlje pogoršava nastupaju nove okolnosti u njihovom odnosu. Krležijana beleži: ,,Zbog tih poteškoća više ne putuje na proslave Brozova rođendana, izostaju i zajednička ljetovanja na Brijunima. Međutim, viđaju se prilikom Brozovih posjeta Zagrebu; 1977. Broz posjećuje već gotovo nepokretnog Krležu u njegovu domu na Gvozdu. To je bio njihov posljednji susret.‟ Povučen u stvaralaštvo i mudre meditacije Krleža je pred kraj života pravio bilans. Svestan pogrešaka, ali i stvaralačke veličine opusa koji ostavlja iza sebe, osećao je strah pred budućim generacijama. Kako će moje delo preživeti novo vrijeme? Da li ću biti čitan? Da li ću biti zaboravljen? Bilansa nije značila životni i stvaralački poraz, ona je samo bila neophodan crv sumnje pred ogromnom ostavštinom. Šta će se dogoditi s morem rukopisa koje ostavljam iza sebe? U zimu 1981. godine, Krležini poslednji dani bili su jako teški. Bolest je uznapredovala, interes za kulturni život ne jenjava, želja i mogućnosti se prepliću. Enesu Čengiću, 7. Decembra 1981. godine, u bolničkoj postelji kaže: ,,Osamnaest sati liječnici su se borili da mi spase život. I izvukli su me, evo. Izgubio sam mnogo krvi, ali sam dobio nekoliko litara nove. Tako smo na istom, bio sam u krizi i imao sam šansu da otputujem s ovoga svijeta, ali su me liječnici izvukli. Oni su me izvukli, opet sam u predstanju u kojem sam došao u bolnicu. Moj život je i dalje sasvim besmislen i ne vidim izlaza. Preda mnom je velika crna zavjesa, i ona bi trebalo da se razmakne, da se otvori i da ja odem tamo iza zavjese. Ali kad će to biti? Ležati ovdje ovako nema smisla. Vratiti se sa četiri bolničarke na Gvozd, i to je beznadno. U svakom slučaju valja očekivati nove komplikacije. Jer došao sam u situaciju u kojoj je bila i Bela. Samo što je ona imala sreće, pa je brzo otputovala.‟
Krleža je umro 28. decembra u bolnici, u zagrebačkoj Vinogradskoj ulici, ostavljajući svoje nedoumice živim za budućnost pokazujući da je pravi pesnik onaj čija ostavština otvara polemike i nakon njegove fizičke smrti.
…
[1] Reč je o proslavi dolaska srpskih vojnika, upravo pristiglih u Zagreb na poziv privremene vlade Narodnog veća Slovenaca, Hrvata i Srba i Demokratskog udruženja jugoslovenskih žena. Među vojnicima bio je i potpukovnik S. Kvaternik koji je želeo da nazdravi srpskim vojnicima čemu se Krleža oštro suprostavio. Događaj iz 1918. preradio je u memoarskom zapisu iz 1942. u tekst Pijana novembarska noć 1918.
[2] U Osijeku Krleža drži predavanje 2. aprila 1928., uoči čitanja drame U Agoniji, kada potencira probleme savremene hrvatske dramatike navodeći da su sve njegove dotadašnje drame propraćene nezainteresovano. Krleža je tada rekao: ,,Pred samu objavu rata (četrnaeste u junu) štampao sam samo još jednu aktovku, „maskeratu‟ o Kolombini i o Pierrotu, ali ta „maskerata‟ i ta Legenda propale su u košu gospodina Bacha, tada direktora drame na zagrebačkom teatru. Te i slijedeće godine petnaeste propalo je u koš tog istog dramaturga šest mojih drama: dvije simbolično-biblijske, a četiri simbolično-socijalne. […] jedino Kraljevo ostalo je na programu za repertoire zagrebačkog teatra i tako već čeka na izvedbu trinaest godina.”
[3] U Književnoj republici iz 1926. Krleža objavljuje tekst Hajka protiv Julija Benešića gdje podrobno analizira stanje HNK u financijskom i repertoarnom pogledu smatrajući da se protiv Benešića vodi kampanja koja je narasla do čudestvenih dimenzija. Krleža navodi izvode iz kritika Benešićevih oponenata apostrofirajući njihove paradokse pri tome pitajući se kome je to pod svaku cijenu stalo, da se Benešić obori sa svoje pozicije kao pronevjeritelj milijuna i panamista najgore vrste? Polemiku zaokružuje u Hrvatu krajem srpnja 1926. u tekstu K prilikama u hrv. kazalištu gde piše da je Benešić prvi otkrio da je trošenje ,,izvanrednih kredita deficit i protuzakonit čin te da se čitavu godinu javnost obmanjuje fantastičnim glupostima‟. Sve je to, kaže Krleža, zbog privremenih izdataka učinjenih u korist članova ansambla koji nisu mogli biti uvršteni u raniji budžet i financijsku konstrukciju. Na kraju teksta zaključuje da ga ovakvi postupci ne čude jer je Benešić postupio ispravno ,,i baš zato treba mu po našem običaju treba pljunuti u lice‟.
[4] Nove političke okolnosti uslovljenje šestojanuarskom diktaturom kralja Aleksandra I Karađorđevića iz 1929. godine, kada je raspušten parlament i uvedena stroga cenzura, nepovoljno su se odrazili ina Krležin položaj. Sredinom juna uhapšen je kao predstavnik komunističke propagande. Nakon nekoliko dana zadržavanja i saslušanja pušten je iz pritvora zagrebačke policije.
[5] Kritika Milana Bogdanovića objavljena 11.5. 1929. u časopisu Srpski književni glasnik podrobno analizira Glembajeve i njihove karakterne osobine čiju analizu autor podvodi pod termin ,,čiste psihološke studije‟.
[6] Varaždinske novosti, broj 43, 1930.
[7] Časopis Danas izlazio je kao mesečnik od 1. januara do 1. maja 1934. u Beogradu i u njemu je Krleža objavio veliki broj članaka. Pored njega značajne tekstove pišu Marko Ristić, Milan Bogdanović i Branko Gavella.
[8] Članak Najnovija anatema moje malenkosti objavljen je u časopisu Danas, broj 1, januar 1934.
[9] Marko Ristić svoj spisateljski i kritičarski angažman gradi na tokovima evropske avangarde i nadrealizma neposredno nakon Prvog svjetskog rata. Tih godina u Beogradu se formira jezgra nadrealističkog pokreta, štampaju se časopisi Putevi i Svedočanstva čiji autori promovišu nadrealističke tendencije. Ristić u tome razdoblju piše poeziju, ali i teorijske radove sa temom nadrealizma i njegove poetike i uspeva, ponajviše zbog svog jedinstvenog stila i snage argumentacije, ujediniti te dve delatnosti. U svom tekstu Nadrealizam štampanom u časopisu Svedočanstva 1924. godine Ristić otvara temu nadrealističke umetnosti u Srbiji. On piše da se nadrealizam ,,formirao iz haotičnih talasanja dadaizma, iz tih traganja, iz te negacije, iz te presićenosti”. Dodaje da je 1924. godina ključna za razvoj nadrealizma jer se u Francuskoj pojavljuje Bretonovom Manifest nadrealizma iako, kaže on, sam pojam nadrealizma nije stran europskog umjetničkoj praksi još od 1920. kada dadaisti upotrebljavaju taj termin ili kada je Apoliner ,,tim nazivom obilježavao jednu svoju ekspresionističku dramu.” Iako nije previše blizak avangardnim strujanjima u književnosti Krleža godinama surađuje s Markom Ristićem prema kojemu gaji neizmerno poverenje i poštovanje.
[10] Đ.Vranešić će 1946. i pored intervencija Miroslava Krleže kod Tita biti strijeljan.
[11] Krleža u Dnevniku iz 1942. godine piše: ,,Zmaja od Noćaja treći sprat, redakcija Danas, i onaj pogled na stare dorćolske krovove i na Dunav, stan u trećem spratu za koji je Marko govorio da je europskipunkt na ovom balkanskom kontinentu.”
[12] Poseta grobu Petra Dobrovića nakon rata bila je izrazito potresna za Krležu pa je napisao zapis Na grobu Petra Dobrovića iz 1952. godine gdje sentimentalno analizira (induktivnom metodom – od pojedinosti ka opštoj slici jednog grada) grob beogradskog prijatelja na melankoličnoj periferiji u kojoj prevladavaju malograđanski običaji. Takva kritika izazvala je napad M. Janićijevića u tekstu Odgovor Levantinca (Svjedočanstva, 1952) i polemiku u kojoj su, na Krležinoj strani, učestvovali Marko Ristić i Oskar Davičo.
[13] Za početak sukoba na književnoj ljevici Stanko Lasić uzima 1928. godinu definirajući njezine etape – socijalne literature, novog realizma, socijalističkog realizma, novih orijentacija – na ,,podlozi fundamentalne strukture” u kojoj se struktura sukoba izvodi u potpunosti, u jednoj historiji.
