Transnacionalizam je fenomen i svjetonazor koji je, historijski sagledano, nastao i razvio se i(li) kao reakcija na nacionalizam i(li) neovisno od njega i samostalno, ali u svakom slučaju stoji nasuprot jednoumlju fenomena nacionalizma i njegovom zatvorenom svjetonazoru. Weltanschauung[1] transnacionalnog obuhvata i podrazumijeva razne vidove veza i interakcija preko granica i ograničenja koje predstavlja nacija-/država između lokalnog, regionalnog, državnog i globalnog. To uključuje migracije, kako prisilne, tako i dobrovoljne, a onda i prostore individualnih identiteta i individualnih bivanja, sve to ponovo u raznim i različitim vidovima veza i interakcija između nacionalnog, kulturalnog, etničkog, religioznog/vjerskog, rasnog, nerijetko i klasnog, i rodnog, i seksualnog, a u smislu poveznice tih odrednica i građanskih prava[2], kao i ljudskih prava u određenom užem i u širem domenu, te u svemu navedenom pojedinačno i sveobuhvatno u pogledu slobodnog ostvarenja čovjeka i društva. Transnacionalno i transnacionalizam su stoga otvoreni, a nacija, odnosno nacionalno, i nacionalizam zatvoreni vidovi čovjekovog individualnog i kolektivnog prostora.
Književnost, kao i njeni stvaraoci, i to ne samo svojom književnom, već i, općenito, javnom riječju i djelovanjem, ukoliko nisu patološki (etno)nacionalno-politički angažirani, uveliko nadilaze političke i jezičke granice i mnoga druga ograničenja nacije, kakav je, u mnogome i u svojim individualnim specifičnostima, i prostor bosanskohercegovačke književnosti ili književnosti Bosne i Hercegovine. U sistemu svjetske književnosti i u nacionalnoj klasifikaciji, bosanskohercegovačka književnost ili književnost Bosne i Hercegovine pripada svome prostoru nacionalnog kanona, ali ga istovremeno i svestrano transnacionalno nadilazi. Time se dešava da između nacionalnog prostora bosanskohercegovačke književnosti ili književnosti Bosne i Hercegovine i drugih nacionalnih/državnih književnih prostora, posebno nacionalno-državnih prostora zajedničkog standarnog jezika, koji je postjugoslavenski diskutabilno nazivan bosanski-/hrvatski-/srpski-/crnogorski s nacionalno-politički razlikovnim imperativom jezički međusobno srodnih, odnosno zajedničkojezičkih država: Bosne i Hercegovine, Hrvatske, Srbije, i Crne Gore, i koji (još uvijek) konsenzusno nema jedan zajednički naziv, ali i šire kroz prostor i vrijeme, dolazi do dodira, dijaloga i ispreplitanja. Književnost je, kako to ističu mnogi književni stvaraoci svojim književnim i općenito izrečenim slovom i, isto tako, proučavaoci književnosti, otvoreni prostor bez granica, mada u ideološkoj angažiranosti može imati upravo suprotnu manifestaciju. Dakle, književnost – slobodna književnost je otvoreni prostor književnog univerzuma koji Pascale Casanova, francuska profesorica književnosti i književna kritičarka, naziva „svjetskom republikom slova“[3]. Taj prostor se odnosi na književno stvaralaštvo koje je relativno nezavisno od svijeta svakodnevnice i njegovih političkih podjela, granica i ograničenja jer je oslobođeno od svojih političkih i (etno)nacionalnih pripadnosti, pa je time autonomno i slobodno. Slično tome, […] Azar Nafisi, transnacionalna iransko-američka književnica i profesorica književnosti, američku književnost naziva republikom mašte, što se može prenijeti na viđenje književnosti bilo koje nacije-/države i na književnost svijeta općenito. U relativnoj sličnosti viđenja knjige kao predmeta, pa time i kao dokumenta, francuskog pisca i esejiste Michela Butora, Nafisi kaže da se Amerika treba „čitati“ iz osnivačkih dokumenata koje su napisali književnici. Recipročno takvom viđenju, isto vrijedi i za Bosnu i Hercegovinu i bosanskohercegovačku književnost ili književnost Bosne i Hercegovine. Prema svemu tome, prostor, uključujući i vrijeme kao vid prostora, kako američke tako i bosanskohercegovačke književnosti u njihovim zasebnostima, a onda i u njihovom spoju, kao i književnosti općenito, jeste, bachelardovski rečeno, fenomen slobode. Taj i takav književni prostor je upravo transnacionalni prostor koji ne zagovara smrt nacije ili nacija, kako to u svojoj studiji transnacionalnog i transnacionalizma s fokusom na transnacionalnu američku književnost, između ostalih, naglašava Yogita Goyal, američka profesorica književnosti i afričko-američkih studija. U posudbenici njenih riječi o transnacionalnoj američkoj književnosti i kulturi, transnacionalizam tu služi kao zamjena za „zastarjelu“ kategoriju multikulturalne književnosti i kao potvrda povezanosti SAD-a s ostatkom svijeta kroz kružni put kapitala i kulture, što se u vlastitom kontekstu može prenijeti i na transnacionalno viđenje bosanskohercegovačke književnosti i kulture. Ona dodaje da transnacionalna književnost preispituje i poziva na nova, otvorena i alternativna promišljanja prostorā nacije, kao i takve identitarne pripadnosti, individualnog i kolektivnog bivanja, te življenja slobode, pa i zamišljanja zajednica ljudi, andersonovski rečeno, u pravcu poput svjetskog sistema i svjetske književnosti, time što ističe protok, kretanja, migracije i otkriva sinergije kulturalnih i ekonomskih nacionalnih aspekata u smislu i u manifestaciji transnacionalnih historija i transnacionalnih kretanja. Knjige, dakle, baš kao i njihovi autori, mogu biti višepripadne i tu višepripadnost mogu ostvarivati i zajednički i zasebno. I pisci i njihove knjige, njihovi zajednički ili zasebni entiteti i identiteti, istovremeno mogu obitavati unutar više nacionalnih književnih sistema, poetika, kanona, tradicija, historija i stvarnosti kroz prostor i kroz vrijeme. Transnacionalnu književnost stoga mnogi njeni izučavaoci i dovode u blisku vezu s komparativnom književnošću i, također, s tzv. osvjetovljavanjem nacionalnih književnosti i nacionalnih književnih kanona.
Transnacionalizam, u biti, ima mnoga značenja u različitim viđenjima i interpretacijama. On, naravno, može imati i negativno tumačenje i, također, negativnu manifestaciju, kako to zapaža i Goyal. Ona, naprimjer, kaže da, u negativnom smislu, transnacionalni okvir može prepakirati, odnosno da u novom pakovanju može ispoljiti naslijeđe iznimnosti koje povezuje amerikanizaciju s napretkom i modernošću i sugerirati neizbježnost američke dominacije svijetom, držeći kanonski tekst u središtu, uz nekoliko etničkih iznimki koje, time, potvrđuju pravilo[4]. Taj negativni kontekst se može primijeniti na bilo koju drugu naciju-/državu i dobiti nova, a u biti istovjetna ili slična značenja, ako dati američki kontekst zamijenimo bilo kojim neke druge nacije-/države. Bilo kakvo patološko njegovanje i uzdizanje nacionalnog identiteta, te mitologije i ideologije nacionalne iznimnosti i isključivosti, jeste, u suštini, karakteristika nacionalizma, koja se u prethodno obrazloženom ekstremnom i negativnom preobražaju transnacionalizma ispoljava, zapravo, kao zamaskirani nacionalizam ili nacionalizam u „novom ruhu“, a čemu, već u samoj svojoj osnovi, transnacionalizam stoji nasuprot.
Mnoge su pojavnosti u književnosti, kao i u životu, kako književno tako i životno veće od okvira nacije-/države, što čini i osnovu ontologije transnacionalizma i, time, transnacionalne književnosti, njenog stvaranja, produkcije, recepcije, izučavanja, opsega i dosega. U svemu je tome i, naravno, u svojim karakteristikama i specifičnostima, prostor savremene i sveukupne bosanskohercegovačke književnosti transnacionalno otvoren nasuprot zatvorenosti prostora nacije kao „zamišljene i interpretativne zajednice“ Bosne i Hercegovine, a onda unutar nje(ga) i, istovremeno, u obitavanju i izvan i iznad nje(ga), nasuprot unutrašnje zasebno zatvorenih etno-nacionalnih i(li) geo-političkih prostora „zamišljenih i interpretativnih zajednica“ „konstitutivnih naroda“ Bosne i Hercegovine: Bošnjaka, Hrvata i Srba. Savremena i cjelokupna književnost Bosne i Hercegovine ili bosanskohercegovačka književnost pripada Bosni i Hercegovini i istovremeno nadilazi nacionalno-državni prostor Bosne i Hercegovine svojim bezgraničnim i slobodnim bivanjem, čime nadilazi i monoetno-nacionalne prostore svake vrste u Bosni i Hercegovini. Prema svemu tome, Bosnu i Hercegovinu koja se transnacionalno stvara u književnosti možemo vidjeti kao „transnacionalnu književnu republiku“ internacionalnog književnog univerzuma, onakvog kako ga objašnjava, naprimjer, Pascale Casanova. Taj univerzum književnosti je višenacionalna i svenacionalna, nadnacionalna i anacionalna svjetska republika slova, za koju Casanova kaže da je stvorena dugim procesom kroz historiju tokom koje je internacionalna književnost, što je književnost koja je oslobođena od svojih političkih i nacionalnih pripadnosti, postupno izumila samu sebe. Kako je relativno nezavisan od svijeta svakodnevnice i njegovih političkih podjela, granica i ograničenja, taj i takav književni univerzum je, kako objašnjava Casanova, autonoman i slobodan. S tim u vezi, književnost Bosne i Hercegovine ili bosanskohercegovačka književnost ima, manje-više, identitarna obilježja Bosne i Hercegovine, kako u pogledu identiteta književnih stvarateljica i stvaratelja tako i identiteta samih knjiga, baš kao što i svaka druga nacionalna književnost sveukupnog sistema književnosti svijeta ima identitarna obilježja određene zemlje, ali je književnost Bosne i Hercegovine ili bosanskohercegovačka književnost, kao i književnost bilo koje druge zemlje, uveliko, višestruko i umnogome slobodnim internacionalnim i nadnacionalnim kretanjem, istovremeno nezavisna i oslobođena od svojih (etno)nacionalno-državnih pripadnosti, s izuzetkom književnog stvarateljstva koje nije takvo. Kretanje jeste jedno od najmarkantnijih obilježja ljudske pojavnosti 21. stoljeća koje se manifestira, naprimjer, u raznim vidovima i oblicima sve izraženijeg kretanja ljudi, poput migracija svakog tipa, zatim kultura, robe, kapitala, informacija, (sa)znanja, pa i virusa, te mnogo čega drugog.
Različita nacionalna i transnacionalna kretanja u vremenu i(li) u prostoru i, pri njima, ostavljanje tragova, utjecaja i obilježja na vrijeme i(li) na prostor, te dodiri i prožimanja kultura i naroda, svojstvena su Bosni i Hercegovini u prošlosti i u savremenosti, naravno, u njihovim specifičnostima, kao i u dijalogu savremenosti s prošlosti… Međutim, za razliku od već razvijenih transnacionalnih studija u mnogim drugim zemljama svijeta, studija koje se i dalje razvijaju, kao što su, naprimjer, transnacionalne američke studije, transnacionalne bosanskohercegovačke studije se nalaze tek u klici, metaforički rečeno. Rijetki su izučavaoci transnacionalne bosanskohercegovačke književnosti, kao i zapisi o njoj u potpunom ili tek u dodirnom bavljenju njenom teorizacijom, historizacijom i kanonizacijom, kao i analizom i interpretacijom… Međutim, ne samo da se u stvarnosti savremenosti transnacionalna bosanskohercegovačka književnost samostalno utemeljila individualnim, slobodnim i autonomnim stvaranjem i djelovanjem književnika i književnica, koji time nadilaze nacionalne tradicije, prakse i kanone[5], već su njeni iskazi, izrazi i manifestacije činjenično dosegli veliki i neuništiv obim, opseg i odjek. Uprkos nacionalnoj politici, odnosno takvim politikama koje, nakon završetka rata u Bosni i Hercegovini, a u odnosu na vrijeme pisanja ovog teksta, već skoro pune tri decenije, zemlju, državu, i njene građanedrže podijeljenim i zatvorenim u nacionalno-etničko-religijsko-vjerskom limbu postraća koje nikada, u pravom smislu riječi, nije prestalo biti tranzicijsko postraće između rata i mira (budući da je tu prostor tranzicijskog konstantno obilježen paralizom i ratnom napetošću, te se istinski ne može okarakterizirati kao vrijeme i prostor mira), savremena književnost Bosne i Hercegovine ili bosanskohercegovačka književnost je, na osnovu svoga izraza i njegovoga kretanja, uveliko transnacionalna. To je književnost koja svojim slovom istovremeno pripada Bosni i Hercegovini i ne pripada samo Bosni i Hercegovini, već svojom slobodom i autonomnošću, na razne i različite načine, nadilazi granice i zatvoreni prostor „zamišljene i interpretativne zajednice“ Bosne i Hercegovine. Unutar nje, dakle unutar države Bosne i Hercegovine, transnacionalna bosanskohercegovačka književnost nadilazi, također, još manje etno-religijske/vjerske „zamišljene i interpretativne“ monozajednice većinskih Bošnjaka, Srba, i Hrvata, ali i manjinske zajednice tzv. ostalih, kao i geo-političke „zamišljene i interpretativne zajednice“ unutrašnje teritorijalno podijeljene Bosne i Hercegovine […] na Federaciju Bosne i Hercegovine, Republiku Srpsku i Brčko distrikt, pri čemu se dodatno zamišlja i nastoji oformiti geo-politička „zamišljena i interpretativna zajednica“ tzv. Herceg-Bosne bosanskohercegovačkih Hrvata, odnosno još jedno teritorijalno i sveopće dijeljenje Bosne i Hercegovine i njenih građana. Transnacionalno, a time i transnacionalna književnost koja se tiče Bosne i Hercegovine, ne poništavaju ničiji/e identitet(e), već nadilaze i prevazilaze (etno)nacionalne zamisli i interpretacije takvih „zamišljenih“ i „interpretativnih“ zajednica jer i samo društvo, kao i pojedinci unutar njega, svojim kretanjem, vezama i interakcijama, nadilaze i prevazilaze granice i ograničenja (etno)nacionalnog. Tako, naprimjer, sociolog William Robinson ukazuje na ograničavajuće zamišljanje i interpretacijunacionalnih, a time i etnonacionalnih koncepata „zamišljenih i interpretativnih zajednica“, posebno (etno)nacionalnih koncepata država, te poziva da se oni preosmisle „unutar okvira u kome nacionalne države neće imati status entiteta čija se materijalnost podrazumeva; naprotiv, one će se shvatiti kao ‘specifični društveni odnosi umetnuti u veće društvene strukture koje mogu zadobiti drugačije, istorijski determinisane institucionalne oblike’.“[6] Kada se to prenese na književnost, odnosno na njeno izučavanje, transnacionalno „pozicioniranje ne znači nužno odustajanje od koncepta nacionalne književnosti ili njegovo radikalno podrivanje. Ideja je, naime, […] u tome da se pređe preko ograničenja nacionalnih književnosti tako što će se osmisliti alatke koje se mogu upotrebiti u konkretnim izučavanjima i kritičkim praksama na raznim nivoima“[7], a dešavanja i kretanja same književnosti u tome pravcu i ukazuju i pokazuju mogućnosti njenih transnacionalnih zamisli i interpretacija. Između ostaloga, transnacionalna bosanskohercegovačka književnost ili transnacionalna književnost Bosne i Hercegovine se dešava bilo samostalnim bavljenjem transnacionalnim temama autorica i autora koji stvaraju (trans)bosanskohercegovačku književnost i(li) njihovim individualnim transnacionalnim djelovanjem i objavljivanjem vlastitih knjiga u užoj i u široj regiji, na području zajedničkog jezika i na području cijele bivše Jugoslavije, i šire u Evropi i u svijetu, bilo višenacionalnom, pa tako transnacionalnom pripadnošću ili transnacionalnim i nadnacionalnim, pa time i sveljudskim, svenacionalnim i, ujedno, anacionalnim bivanjem samih autorica i autora, ali u svemu tome i transnacionalnim identitetom i kretanjem samih knjiga.
Konkretnije i preciznije, pisci čije se transnacionalno bivanje tiče (i) Bosne i Hercegovine i(li) koji u svojojtransnacionalnoj književnosti na bilo kojem jeziku pišu o tematici Bosne i Hercegovine djelimično ili u potpunosti, te se tako obraćaju i publici Bosne i Hercegovine, ali i publici svijeta govoreći o Bosni i Hercegovini i o onome što se tiče nje, transnacionaliziraju književnu Bosnu i Hercegovinu. U teorijsko-klasifikacijskom određenju, a u skladu s bosanskohercegovačkim karakteristikama i specifičnostima u prošlosti, u sadašnjosti i u predispoziciji budućnosti,transnacionalnu književnu Bosnu i Hercegovinu, kako ja to književno-naučno vidim, stvaraju:
- pisci koji su rođeni u Bosni i Hercegovini, bilo kao dijelu bivše Jugoslavije ili u samostalnoj državi, i koji, osim bosanskohercegovačkog, imaju još neko državljanstvo, a koji se na osnovu svoga s(/o)tvaranja transnacionalne Bosne i Hercegovine i bavljenja transnacionalnim temama mogu smatrati (i) transnacionalnim piscima;
- pisci koji su rođeni u Bosni i Hercegovini, bilo kao dijelu bivše Jugoslavije ili u samostalnoj državi, i koji, pored bosanskohercegovačkog, nemaju nijedno drugo državljanstvo, a koji se na osnovu svoga s(/o)tvaranja transnacionalne Bosne i Hercegovine i bavljenja transnacionalnim temama mogu smatrati (i) transnacionalnim piscima;
- pisci koji su rođeni u Bosni i Hercegovini, bilo kao dijelu bivše Jugoslavije ili u samostalnoj državi, i koji nemaju bosanskohercegovačko državljanstvo, a koji se na osnovu svoga s(/o)tvaranja transnacionalne Bosne i Hercegovine i bavljenja transnacionalnim bosanskohercegovačkim temama mogu smatrati (i) transnacionalnim bosanskohercegovačkim piscima;
- pisci koji nisu rođeni u Bosni i Hercegovini, ali čiji građanski identitet čini i formalno-zvanična bosanskohercegovačka nacionalna pripadnost, odnosno pisci koji imaju (i) bosanskohercegovačko državljanstvo;
- pisci koji nisu rođeni u Bosni i Hercegovini i koji nemaju bosanskohercegovačko državljanstvo, već su državljani neke druge zemlje/zemalja, a koji se bave i s(/o)tvaranjem transnacionalne Bosne i Hercegovine i bosanskohercegovačkim nacionalnim i(li) transnacionalnim temama na bilo kojem jeziku ili na više jezika.
Cilj date i moguće klasifikacije i sistematizacije nije bilo kakvo grupiranje i(li) dijeljenje i(li) „uladičavanje“ pisaca, već da se pokaže opseg, obim i otvorenost prostora transnacionalne književne Bosne i Hercegovine, tog i takvog kanona, te i takve poetike i diskursa, naposljetku, i jednog od identiteta književnosti Bosne i Hercegovine ili bosanskohercegovačke književnosti, kao i transnacionalne i književnosti općenito. Bez obzira na državljanstva, svi [u knjizi, u datom kontekstu] navedeni, kao i mnogi nenavedeni pisci, učestvuju u s(/o)tvaranju transnacionalne književne Bosne i Hercegovine, prvenstveno time što se u svom književnom stvaralaštvu bave transnacionalnim bosanskohercegovačkim temama bilo u cjelini, bilo tek u elementima, a onda i svojim vlastitim identitetima i bivanjima, uključujući i djelovanja, kao i identitetima i bivanjima svojih knjiga[8]. Svim tim oni transnacionalno i prevazilaze granice i ograničenja nacionalnog, uključujući i nacionalno-državne dokumente – bilo kakve „papire“ toga tipa… Dakle, transnacionalnu književnu Bosnu i Hercegovinu „zamišljaju“ i individualno ostvaruju književnici dvostruke ili višestruke državno-nacionalne pripadnosti, s bosanskohercegovačkim kao jednim od državljanstava koja imaju, te književnici koji imaju samo bosanskohercegovačko državljanstvo i u svome životnom i(li) književnom bivanju su transnacionalni, kao i književnici koji nemaju bosanskohercegovačko državljanstvo, a književno se bave i Bosnom i Hercegovinom i bosanskohercegovačkim temama, ili, u potpunosti bez obzira na državljanstvo/državljanstva koje/koja imaju, književnici koji u svojoj književnosti i svojom književnosti na bilo kojem jeziku, Bosnu i Hercegovinu transnacionalno – u širokom razumijevanju transnacionalnog – stvaraju i otvaraju kako iznutra, tako i izvana, te u međusobnom odnosu unutrašnjeg i vanjskog. U posudbenici tvrdnje Caren Irr u proširenom kontekstu, u stvaranju transnacionalne književnosti Bosne i Hercegovine ili transnacionalne bosanskohercegovačke književnosti ili transbosanskohercegovačke književnosti učestvuju svi pisci koji se svojom transnacionalnom književnosti obraćaju publici Bosne i Hercegovine, odnosno i bosanskohercegovački i, formalno-pravno rečeno, nebosanskohercegovački pisci koji, manje-više, pišu o Bosni i Hercegovini i o bosanskohercegovačkim temama na bilo kojem jeziku i, s aspekta nacionalne klasifikacije, u književnosti bilo koje zemlje. Isto tako, transnacionalnu književnu Bosnu i Hercegovinu stvaraju i otvaraju bosanskohercegovački pisci čije se bivanje i(li) književnost, manje-više, tiču/e i nebosanskohercegovačkog prostora, kao i transnacionalnog stvaranja i otvaranja Bosne i Hercegovine iznutra. Dakle, u transnacionalnoj bosanskohercegovačkoj književnosti se Bosna i Hercegovina stvara i otvara unutar, izvan i iznad „zamišljenog“ prostora države, kako iznutra, tako i izvana, i u međusobnoj poveznici unutrašnjeg i vanjskog. Prema tome, niz stvaralaca transnacionalne književne Bosne i Hercegovine, kroz njeno cjelokupno vrijeme i prostor, uključujući i svjetsko u vezama i interakcijama s njenim, i bez obzira na bilo kakvu „zamišljenu zajednicu“ njenog vremena i prostora kroz historiju, proteže se bez granica.
Datom klasifikacijom i sistematizacijom pokazuje se, također, i da transnacionalno u književnosti, pa tako i u književnoj Bosni i Hercegovini, može egzistirati i egzistira i kao kanon i kao sistem, te kao kanon i sistem unutar kanona i sistema, i, u širini značenja tih pojmova, kao poetika i kao diskurs, ili se može manifestirati tek kao element i jedna od osobina književnog izraza. Naprimjer, transnacionalna književnost Bosne i Hercegovine ili transnacionalna bosanskohercegovačka književnost ili bosanskohercegovačka transnacionalna književnost ili transbosanskohercegovačka književnost – svaki od naziva je upotrebljiv u jednakom ekvivalentu, svi imaju isto značenje – egzistira kao zasebni kanon i sistem. Ona se nadalje može granati, odnosno, može sadržiti, ili, na drugi način viđeno, može biti sadržina spojnih i zajedničkih kanona i sistema, recimo: transnacionalne bosanskohercegovačke i američke književnosti, transnacionalne bosanskohercegovačke i njemačke književnosti, transnacionalne bosanskohercegovačke i hrvatske književnosti, transnacionalne bosanskohercegovačke i srpske književnosti, transnacionalne bosanskohercegovačke i crnogorske književnosti, transnacionalne bosanskohercegovačke i hrvatske i srpske književnosti, transnacionalne bosanskohercegovačke i hrvatske i srpske i slovenačke književnosti, transnacionalne bosanskohercegovačke i američke i hrvatske književnosti, i tako dalje unedogled na principu spoja književnosti dviju ili više zemalja u transnacionalnoj paradigmatičnosti. Isto tako, ona egzistira i kao kanon i sistem u sklopu, naprimjer, transnacionalnog postjugoslavenskog kanona i sistema, i tako dalje. Nadalje, transnacionalno(st) egzistira i kao poetika i kao diskurs unutar književnosti Bosne i Hercegovine ili bosanskohercegovačke književnosti, pri čemu joj upravo daje (i) transnacionalnu dimenziju. S druge strane, transnacionalna bosanskohercegovačka književnost može egzistirati i egzistira unutar, naprimjer, američke književnosti, njemačke književnosti ili bilo koje nacionalne književnosti, pri čemu, kao dio poetike ili diskursa bilo koje nacionalne književnosti, daje transnacionalnu dimenziju datoj književnosti i time, zapravo, prevazilazi nacionalno. Mogućnosti ostvarenja identiteta transnacionalne književnosti i njenog kretanja, pa tako i transnacionalne bosanskohercegovačke književnosti, beskonačne su i bezgranične.
Kako je sam identitet identiteta, da tako kažem, fluidan i promjenjiv, i data kategorizacija i sistematizacija je, naravno, podložna promjenama. Osim toga, i ako se uloga državljanstva potpuno zanemari, svi [u knjizi] navedeni i nenavedeni pisci koji se svojom književnom riječju i svojim djelovanjem, neangažirano ili angažirano na neki način, bave stvaranjem transnacionalne književne Bosne i Hercegovine, mogu se smatrati (i) transnacionalnim piscima književne Bosne i Hercegovine. Međutim, ukoliko njihove riječi i djelovanje ikada postanu nacionalistički – ukoliko su riječi i djelovanje bilo kojeg pisca ikada nacionalistički, tada i od tada je taj pisac nacionalista, a ne transnacionalni pisac… U kontekstu kategorija prethodno predložene i moguće klasifikacije i sistematizacije, promjenama su posebno podložni pojedinačni identiteti pisaca – njihova državljanstva, da ne kažem pripadnost i(li) nepripadnost jer su to mnogo kompleksnije, šire i promjenjivije kategorije ili odrednice koje ne moraju podrazumijevati ikakvo državljanstvo i bilo kakve formalne dokumente toga i sličnog tipa. Identitarnim promjenama u smislu pojedinačnog državljanstva pisaca koji su državljani Bosne i Hercegovine izrazito doprinosi činjenica da, za razliku od, recimo, Amerike, koja je činjenično nacija imigranata, Bosna i Hercegovina, ne samo da sve više, više i više postaje, nego je činjenično već uveliko postala nacija emigranata. Transnacionalni spektar bosanskohercegovačke emigrantske književnosti najviše je i doprinio nastanku, a zatim razvoju i rastu svijeta i svijesti transnacionalne književne Bosne i Hercegovine, kao i svijesti o svemu tome. Mnogi pisci su, kao i, općenito, bosanskohercegovački građani i, ujedno, bivši državljani bivše Jugoslavije, usljed rata u Bosni i Hercegovini, na razne načine i različitim sklopom okolnosti, a u suštini uzrokom istoga – rata, kao izbjeglice, prognanici/egzilanti, emigranti, te zaticanjem u nekoj drugoj zemlji kada je počeo rat u njihovoj, ili na bilo koji drugi migrantski način, nastavili svoje živote u nekoj drugoj zemlji i postali njeni državljani. Time su, manje-više, postali i transmigranti – migranti koji su razvili svoje identitete u istovremenoj poveznici s dvije kulture, društva, nacije, ili s više njih… Osim toga, život samih knjiga neraskidivo je povezan s izdavačima i, posebno, s čitaocima. To je opet neraskidivi dio života pisaca, mada knjiga uvijek ima i svoj zasebni život. Pisci koji žive u Bosni i Hercegovini često, i iz raznih razloga, odlučuju da prvo izdanje svoje knjige objave van Bosne i Hercegovine, u nekoj od regionalnih država s područja zajedničkog jezika, ili da to objavljivanje bude paralelno (ili skoro paralelno) u Bosni i Hercegovini i u još nekoj ili nekim od tih država. Takva praksa nije jednosmjerna jer se ona dešava u svim pravcima kretanja knjiga i književnosti bez granica između država zajedničkog jezika. Tako se dešava da, transnacionalnim djelovanjem pisaca, njihove knjige kao, praktično, zasebni entiteti, imaju transnacionalni identitet. Na taj način, također, i pisci, i knjige, i književnost sveukupno, transnacionalno nadilaze granice nacije-/države. Osim toga, transnacionalna „pripadnost“ nije uvjetovana ikakvim zvaničnim, formalnim i pravnim državnim pripadnostima, odnosno posjedovanjem državljanstava ili bilo kakvih dokumenata ikakve nacije-/države, jer transnacionalno to i prevazilazi i nadilazi. Osjećaj pripadnosti ili nepripadnosti pojedinca bilo kome ili bilo čemu na lokalnom, regionalnom, nacionalnom/državnom i globalnom nivou ili nivoima ne mora imati ikakvu vezu s posjedovanjem ili neposjedovanjem bilo kakvih pravno-formalnih dokumenata. Iz toga, i iz mnogih drugih razloga (kao što su, naprimjer, mnogostruke veze i interakcije, individualna i kolektivna bivanja, djelovanja, razna i različita kretanja preko granica jedne i svake nacije-/države), nadnacionalno, anacionalno i postnacionalno pripadaju u transnacionalno.
Općenito i sveukupno, transnacionalna književna Bosna i Hercegovina se stvara kako iznutra tako i izvana, i u međusobnom odnosu unutrašnjeg i vanjskog, na bilo kojem jeziku i na bilo kojim jezicima u smislu tekstualnog kombiniranja dva ili više jezika, a sve to i izvorno i u prevodu. Pri svemu tome, u transnacionalno ulazi i nacionalno, jezičko, kulturalno, etničko, rasno, klasno, pa i religijsko i vjersko, a često je povezano i s konceptima i pravima rodnog, zatim lokalno, regionalno, nacionalno-/državno, i globalno, sve to pojedinačno i(li) sveobuhvatno u domenu trans-, inter-, i multi- koncepata prostora čovjeka i svijeta kao dijalektičke, sinkretičko-eklektičke i otvorene pojavnosti… Transnacionalni modus književnosti Bosne i Hercegovine (i općenito) je, na što riječju i upućuje, „trans“ plus „nacionalni“, što znači da on u sebi sadrži nacionalno (jer je, pokazatelja radi, značenje „kroz“ jedno od značenja prefiksa „trans“) i što, također, znači da se, istovremeno, nalazi „s one strane“ nacionalnog, „preko“ nacionalnog, da je nadnacionalni. Za razliku od isključivo nacionalnog, tačnije isključivog etno-nacionalnog, transnacionalni koncept književnosti Bosne i Hercegovine ili bosanskohercegovačke književnosti prevazilazi i dekonstruira etno-/nacionalnu, vjersku, političku i bilo kakvu sličnu „logiku“ podjela „nas nasuprot njih“, te u odnosu nacionalnog i transnacionalnog, uključujući i etničko i vjersko i sve ostalo pod „krovom“ nacionalnog, (pod)razumijeva pluralističko višeglasje i ravnopravnost svih bosanskohercegovačkih identiteta, kao i bosanskohercegovački identitet koji nije isključiv i jedino „svojim svoj“: ni kao bošnjački, ni hrvatski, ni srpski, ni romski, ni jevrejski, ni muslimanski, ni katolički, ni pravoslavni, ni ateistički, ni agnostički, a onda ni bjelački, ni heteroseksualni, ni homoseksualni, ni neodređeni… niti kao bosanskohercegovački.
[1] Svjetonazor – termin iz njemačke filozofije.
[2] Vidi, naprimjer: Jessica Berman, „Is the Trans in Transnational the Trans in Transgender“, dostupno na: https://modernismmodernity.org/articles/trans-transnational, datum posljednje posjete 18. 3. 2022. godine. O transnacionalnoj književnosti iz rodne perspektive naučno pišu, te izučavanju transnacionalne književnosti i transnacionalnih studija s tim pristupom i iz toga ugla u postjugoslavenskom kontekstu doprinose, naprimjer, i Jasmina Lukić, profesorica na Odsjeku za rodne studije Centralnog evropskog univerziteta sa sjedištima u Budimpešti i u Beču, kao i Tatjana Bijelić, profesorica na Katedri za anglistiku Filološkog fakulteta Univerziteta u Banjaluci. Neovisno od toga, ali s tim u vezi, Virginia Woolf, naprimjer, kaže: „As a woman, I have no country. As a woman, I want no country. As a woman, my country is the whole world.“ Virginia Woolf, Three Guineas, Hogarth Press, London, 1938, str. 197. Između ostalih, Lana Bastašić, naprimjer, bilježi: „Moj plan je isti već dugo i ne uključuje ni ručkove, ni podove: hoću da pišem, da putujem, da volim i da zajebavam fašiste.“ Lana Bastašić, Crveni kofer, Buybook, Sarajevo i Zagreb, 2021, str. 16. Prema tome, i rodno, a u segmentu rodnog, onda, i feminističko, u mnogim sferama se isprepliće s transnacionalnim i dio je transnacionalnog.
[3] Vidi: Pascale Casanova, The World Republic of Letters, Harvard University Press, Cambridge, MA, USA i London, England, 2004.
[4] Yogita Goyal (ur.), The Cambridge Companion to Transnational American Literature, Cambridge, Cambridge University Press, 2017, str. 6.
[5] Dubravka Ugrešić, naprimjer, u svojoj, za života joj posljednjoj objavljenoj knjizi, Brnjica za vještice, koju ostvaruje u vidu razgovora s Merimom Omeragić, kaže da su nacionalni/e kanon/e uobičajeno stvarale „književne birokrate“, i to „književni mužjaci“, koji su određivali ko će ući, a ko neće u nacionalni kanon, ko je „moralna književna vertikala“, a ko nije, te da su pri tome uzdizali muškarce i zanemarivali žene. Osim toga, ona poziva na redefiniranje pojma „kanon“ i, nadalje, postavlja i otvara pitanje koliko je uopće održiv taj pojam u sadašnjosti i u budućnosti. Ona, zatim, dodaje: „Književnost nije igračka u rukama muških ili ženskih spisateljskih [i, općenito, bilo kakvih i bilo čijih] ega. Književnost se ne smije (niti se može!) staviti pod kontrolu nacionalnih književnosti, raznoraznih ministarstava kulture, akademija, izdavača i svih onih birokratskih institucija koje su se nakačile na književnost s namjerom da joj omoguće život, a zapravo rade na njezinoj ‘časnoj’ smrti. Književnost je komunikacija između mene i mojih nepotkupljivih čitatelja, ma tko oni bili i ma gdje se nalazili.“ Vidi: Dubravka Ugrešić, Brnjica za vještice, Multimedijalni institut, Zagreb, 2021, str. 36-37, 47. i 131-132.
[6] Jasmina Lukić, „Transnacionalni obrt, komparativna književnost i etika solidarnosti: transnacionalna književnost iz rodnog ugla“, s engleskog preveo Dejan Ilić, Reč, 84.30, 2014, str. 359.
[7] Ibid, str. 360.
[8] U svemu tome, dodatno treba imati na umu i da knjiga/književnost nekog autora-/neke autorice može imati zaseban, odvojen i različit identitet od identiteta autora-/autorice, o čemu, naprimjer, Selma Asotić kaže: „Sloboda je gdjegod se ljudi bore… Gdjegod neko drži tuđu ruku u svojoj, svjestan međusobne povezanosti svega što diše i osjeća, tu je parče slobode. Književnost može biti borbena. U tom slučaju je i slobodna. A može biti i kukavička, saučesnička. Stalno naglašavam, i sebi i drugima, da ne postoji jednosmjerna veza između nečijih ličnih stavova i književnosti koju ta osoba piše. Sasvim je moguće proizvesti književnost koja je u suprotnosti sa onim za što se lično zalažete.“ Intervju Glorie Lujanović sa Selmom Asotić, „Svi tvrde da su protiv rata, a navijaju za smrt i od tuđeg stradanja prave spektakl“, dostupno na: Bljesak.info, datum posljednje posjete 28. 11. 2022. godine.
Selma Raljević, “Književnost bez granica (Studije o savremenoj književnosti, transnacionalnoj književnoj Americi i transnacionalnoj književnoj Bosni i Hercegovini)”, Buybook, 2023.
Knjigu možete nabaviti na: Buybook
